HAZARALAR BİZİM NEYİMİZ OLUYOR
Hazaralar 635. yılda kendi yönetim birimler içinde Kuzey Kafkasyadaki Türk Kavimlerini biriktirip Hazar imparatorluğunu kurdular.Onlara kendileri Hazar, kavmi ile dili bir ,dini bir demek bir menşeyli bir kökenli Türk kavimleri Savirler,Bulgarlar ,Akatsiler,Barsiler,Kamaklar katılıyor.Bunların birinci başkenti Semender diğer bir ismiyle Anci kaladır.
Son yıllarda bazı araştırmacılar Kumukların 11y.yılda gelmiş olan Kimaklar yani Kıpçaklar denilen bu fikir üzerinde durmak istiyorlar ,düşünün ki bundan önceki devirlerde bunlar bu bölgede yoktular.Bu düşünce tarihi gerçeklere uymayan bir yanlış Kumukları kendi tarihleri içinde boğmak isteyen bazı düşüncelerin ürünüdür.Bazı milli tarihyazarları ise şimdiki Dağıstanlı halkların birinci Türk kavimleri ile bağlantılarını göz önüne almadan Türkleri uzak tutmaya çalışmaktadırlar.
Birinci Türk kavimleri Kuzey Kafkasların Hazar düzlerinde bulundukları bilinen bir gerçek.Bunların arasında Kamaklar,yani Kumuklarda vardı.175-182nci yıllarda yaşamış olan coğrafya bilgini Pliniy in bildirdiğine göre ve ayrıca 19 y.yılda yaşamış olan Bkihanov,Tkaev,Lavrov,Togan,F.Kiziroğlu gibi alimler Kumukların ,Kamaklardan gelen bir halk olduklarını ispatlamaktadırlar.4.ncü.ve 11nci asırlarda ise Ermeni ve Rum tarihlerindede Kuzey Kafkasyadaki kavimler arasında GUNNUK-UNDURLAR isimli bir kavimin yaşadığını ve araştırmacılar bu kavimin Kumuklar il bağlantıları olduğu konusunda birleşiyorlar.
9.ncu ve 10.ncuyüzyıllarda yaşamış olan Arap yazarlar Baladzarini,Masudini,Kufuni,Haukalni,ibn Rustani At Tabarani 7-8 y.yıllarda Kuzey Kafkasta Hazar düzlüğünde yüz yıllara yakın devam etmiş olan Arap-Hazar savaşına bağlı yazılarda bulmaktayız.Onlar Kumuk denen kavimin Gumik adıyla o devirlerde var olduğunu ama bazı tarihçiler bu sözün Lak kavimini anlattığı düşüncesindedirler.Şirvan ve Derbentin tarihi adlı eserde 10 yyyılda yazılmış olan Kuzeyden Kafir Gumikler Derbente saldırarak bir çok kişiyi öldürdükleri mallarını talan ettikleri yazmaktadır.6y.yılda Arap yazarlardan İbn -Rusta Hazar bölgesini anlatırken Kumik kaviminide ele almaktadır.İran şahı Anuşirvan 570 yılda Alal-i Gumik kalesini inşa ettirdi o kale şimdiki Kafir kumuktur.
Kumukları Hazaralardan ayıramayız o devirlerdeki kavim adı Kamak , devlet birleşim adı ise Hazaradır.Kumukların tarihini araştıran Pantuhov 11-13 y.yılda hazara isminin tariha gömüldüğünü buna karşın Kumuklar ise milli tarihinde ve milli kültüründe Hazar-Bulgar-Hunlar dan kalan geleneklerini devam ettirmişlerdir.Hazaraların devlet başkanı Iosif in İspanyaya yazdığı bir mektupta Kumukların Hazara ağacındaki bir dal olduğunu yazmış genetik olarakta Avrazya yapısını almış ve kendi Türk yapısını hissetmeden bu konumunu devam ettirmiştir.
Dil olarak eski Bulgarcanın söz yapısını taşıyan Kumukça ,Kumukların Bulgar genetiğinie taşıdığını göstermektedir .Kafkasya Bulgarının Hanı Kubrat 640 yılında öldüğünde oğlu Asparuh Hazaralar ile savaşmaya başlamış daha sonrada kendine bağlı kavimlerle Balkanlara çekilmiş kardeşi Kuver ise dahada ileri giderek şimdiki mekodonyayı kendine yurt edinmiştir.Diğer kardeşi Kotrat İdil boyu Bulgaryasını kuran kişi olduğu tarihlerle bilinen bir gerçektir yine kardeşlerden biri olan Batbay ise başka bir yol tutup Hazar Hanlarının hakimiyetini kabul edip Kafkasyada kalmış ve ömrünü orda tamamlamıştır .O şimdiki Kumukların,Balkar ve Karaçayların atalarından birisi olarak kabul edilmektedir.
ATAEV BAMMAT -DAĞISTAN YOLDAŞ GAZETESİ
GUMUK MUHACİRLER: Dağıstan tarihçileni kobüsü Kafkaz dav xıx asurnu 30.çu yıllarınnan birinçi imamlanı başgötterivlerinnen başlana dep hisap ete.Dinçilerden alda on yıllanı uzağınna Sultan Ahmat Hannı,Hasan Hannı,Umalat Biyni yolbaşçılığı bulan Orus paça asgerlege garşı yürülgen ganlı yabuşuvlanı uvak-tüyek iç türtüşüvlege sanaylar.
Yelevçüleni yerli halkga etken zulmusun goesetmek içün alimler guru imamlanı esi-pusuda yok zamanlardagı Yermelov nu misalga geltireler .Ogar garşı davlarda san sökken ,gan tökken Gumuklanı atınıda tutmaylar.Kafkaz dav bizden areklerde tav gısıklarda bolgan ahvalat , şonu bizge onça tiyegen yeride yok değen ters pikurge garaganna , biz özübüzde şoğar bara bara inanagan boluparabız.150 yıllar alyakta paça generaller ,eger de tüzde yaşaygan halklanı tura ortakçılıgı bolmadı busa , Rusya Dağıstannı tezokta elep bitecek edi Şamilni atıda goklege çurulmas edi dep yaza.
Gumuklar Orus asgerlege ayrakta olanı topuraklarına açık maydanlarda bet-betke turup üstunluk gazanmaga bacarılmayganın anglap , imamnı yanına çıgıp dav harakatlarda ortakçılık etmege başlagan .Olaga tavlarda muhacirlar dey bolganlar.Endreyli Tavaş Haci ,Töbencungateyli Canakay,Muslumavullu Şan-Geray,Töbengazanişli Totay Musa goççaklığı ,igitligi bulan aytılagan adamlar.Olay dagı neçeleri yüzler ,mingler bulan Gumuk muhacirleni atları halide belgisiz galıptura.
Tarih bulan az-kop busada dolanaganlar Kavkaz davnu devürunne ,kağız iş niçik tındırıklı ,mekenli kuyde yürütüle bolganın yakşı bile .Aytkanık , eski dökümentleni asurlardan ötup bizge yetişmegenliginne paça azalanı bir ayıbıda yok.Kobüsü inkilapnı , vatandaş davnu pasat yıllarınna yok etilgen.Tek yaşırmay aytkanna , saklanganlarıngda onça aktaraganlar bu gungge görunmey.Vladikavkaz,Stravpol,Tiflis,Moskva daki arşivlege yetişip bolmay busak gol tübübüzdeki yerli kitap dokuman fonlardan uzunça yıllar nege paydalanmay turganbız anglaşılmay.
Misal içün,Dağıstan Paçalık arşivinne Gumuk muhacirlege baylavlu bir neçe kağızlar saklangan şolanı birisi 1850.nçi yıl tammuz aynı 29 unna Temirgazık Dağıstannagı Orus asgerleni başçısına berilgen bildirivü:Hurmatli Prens dep yaza ol.Gumuktüzden gaçıp,çığıp tavlardagı milletlege goşulup bizge garşı iş görgenleni siyagın baktıraman.Maga habarlar bildiregen kuyde , bu aynı içinne gaçganlanı arasınna asga-ini Bolat Molla, Taymazhan Botayurttan,Hasanhan Endireyden,Yusup Gerey oğlu bulan Atay Haciev va Acev Hanakaev Köstekten esgerile, şolay bildirüvler her ay gele bolgan. Belgili kuyde çapkınna yada dav türtüşüvde yesir bolup golga tüşken muhacirleni Oruslar bir de gızganmay tav milletleni vakillerinnen ese eki keren artık etip taksirganlar.Olanı gaytmas Sibiryalaga yiberginçe Temirhan -Şuradagı kumandannı tusnagınna halide sürgünge yiberilmegen barıda Dağıstanlılanı atların yazıp ,paça generalni birisine yibere .Şonna bar barıda adamlanı atların esgere turmaylı Gumuk yurtlardan gaçıp-çığıp tutulganların aytsakda tamanlık etedir dep oylayman:
Yusup Muratoğlu-25 yıl Töbencungatey
Sultan Muratoğlu-25 yıl Töbencungatey
Murza mamat Hsanoğlu-35 yıl Targu
Çeriv Mirzaoğlu-35 yıl Töbengazaniş
Umma yusupoğlu-35 yıl Töbengazaniş
Alibek Temiroğlu-35 yıl Heli
Nuh Eldaroğlu-34 yıl Dörgeli
Abdulla Alioğlu -30 yıl Paravul
İslam Mamatoğlu-40 yıl Paravul
Tusnakda saklanaganlanı arasınna özlege hukmu çığarılgan bugun -tangala degenley zincırlaga da buhavlanıp yırak yolga çıgacaklarıda bar.
Olardan Endreyli Han Mutsal Atayoğlu,Vladikavkaz Galada Töbencungateyli Kurban Dada oğlu va Helili Cavat Taştemirov -Brest-Litovskige, Ali Soltan Mahmatoğlu Novaçerkesdegi sürgunge baktırıla.
Şo örde esgirilegen yılnı yazbaşınnan aradan 2-3 ayda getmeyli Paça asgerler Gunip tavda Şamilni golga alacak galgan ömrunu ol Rusyada altın Çeltirni içinne ötgerecek , imamaga şunça yıllar davlar yürütmaga komek etken muhacirler busa Sibiryada ölüp ,ölmegenlerine busa ata yurtlarınna turmaga goymay yat yerlege Turkiyalaga çığıp-getip milletibizni tarihini betlerinnen bolmaganday tasbolup getecek.
YERMELOVNU KAĞIZI
TÜMGENERAL KRABBEGE:Bu aynı 15.inne Trguda bolmaga hıyalım bar.Men gelgençe garapturmay Mehtuli Hanlıktagı va Şavhallıktagı başgotterivleni yançmaga garagız .Yerli halknı bizin asgerlege garşı turuvuna kim va ne zat sebep bolganın va batırevni kim öltürgenin mekenli kuyde toktaştırıgız.
Maga albay yevreniov bildiregen kuyde Mehtuliler Gagaşuralı Hasan Gadini artına tüşüp yürüp va ol aytagan har sozge tınlaylar.Amaldan geleturup ,Hasan Gadini golga almaknı gastın etigiz.
Asgerleni Töbencungateden çıgarmaga algasamagız .Maga yetişken habarlaga göre Mehtuliler tüpten taba yaşırtkın bizge garşı davga hazirlene ,Şavhal özünü güçsüzlügünnen Gazanışlılanı ters işlerin yaşıra va olanı ebinnen gelip bolmay bizge bir zatta bildirmey pısıp tura .Gazaniş tezden berli başgötterivçileni yurtu ekenni bulayda belgili.
Onnan gayrı da Kapirgumuknu Biyini görüşleride şeklik tuvdura , özüne inanma yaraygan adam tugül şonuda hisapka salıgız.
KUMUKİA İNTERNET SİTESİNDEN ALINMIŞTIR.
YAZUVÇU: ALAV ALİEV
KUMUK TARİHİNİN KRONOLOJİK SIRASI
IV.yy Kafkas Gunniyesinin Kuruluşu-Gunni Krallığı.Garabudahkent ve Ullubuynak bölgesinde Varaçan şehrinde Kumukların ilk akrabalarının ortaya çıkışı
558- Kafkas Gunniyesinin birleşimiyle Semender-Targu şehrinde Hazar Devletinin doğuşu
VI.yy- Varaçanda Gunni-Kumuk dilinde mukaddes hiristiyanlık yazımlarının tercümesi
VII.yy- Gunni şehri Targu Vardapeta -Gevonda halifelerinin tarihinde zikrediliyor.
682- Kafkas Gunniyesinde hirstiyanlığın kabulü.
VIII.yy- Hazar şehri Targu , Arap ortaçağ tarihi kaynaklarında adı geçiyor.
713-737 Arapların Hazarlara ve onun federasyonu olan Kafkas Gunniyesine karşı savaş seferberliğine başlaması.
713-714- Anji şehrinin Arap komutanlar tarafından ablukası.Anji halkının
kendi kalelerini kahramanca savunması.Anjide Arapların geri püskürtülmesi.
721-722 Targu Arap komutanı Cerrahanın Hazarıyaya yaptığı seferle anılıyor.
722-723- Hazaryanın başkenti Volgadaki İtil Kalaya taşınıyor.
727-728- Semender-Targu Arap komutan Maslamun Hazaryaya seferiyle anılıyor.
737-738- Arap komutan Mervananın ve Ermeni prensi Aşotanın Gunni şehri Targuya ortak seferi.
737- Kumukların yönetim birimlerinde müslümanlığın kabulü.
IX .yy 2.ci yarısı Semender-Targu şehri Hazaraların güneydeki sınırlarını genişletmesiyle anılıyor.
X.yy- Semender-Targu Al-Balhi nin yanında yer alıyor.
943- Semender-Targu Cindan Krallığının başkenti gibi ,
969- Semender-Targu Ruslar tarafından saldırıya maruz kalıyor.
977- Semender-Targu yeniden küllerden diriltiliyor.
X.yy- Semender-Targu mukaddes bir Hazar şehri olarak adlandırılıyor.
X.yy- Semender , Hazar ovasının kuzeydeki şehri olarak olarak Hazar Kralı İosifonun Kordoskiye yazdığı mektupta belirtiliyor .Kordoski İspanya kralıdır.
913-916- Semender-Targunun yükselişi , Cindan Krallığının doğuşu,
Semender-Targu başkentiyle Kumuk Milli Devletinin kuruluşu.
943- Cindan Kralı Salnfanın islamiyeti kabulü.
1030- Semenderin Gence Emiri İbn Fadluna tarafından tahrib edilişi Kumukların ve Hazaraların İbn -Fadlunaya karşı ortak seferi ve onları güney sınırlarına sürmeleri.
1030-1064- İlk Kumuk Şamhal soyunun ortaya çıkışı ve Çopan şavhal.
1064- Semender-Targunun Şamhallığın ilk döneminde yeniden dirilişi ve ihya oluşu.
XI-XII.yy- Şevhal-ı Melik,Şavkal kralı,oğuzlar dönemindeki Dedem Korkut kitabında zikrediliyor.
1131- Abu-Hamid Al Andulisi Kumukları diğer Kafkas kavimleri arasında gösteriyor VIII .yy. da Maslam -Bin- Abdul-Malik döneminde müslümanlığı kabul edenler olarak bahsediyor.
XII.yy- Kaşgarlı Mahmut Suar şehrinde kuzey-doğu Kafkasta Kumuklardan bahsediyor.
1253-1255 Kumuklar Moğol saldırılarına maruz kaldılar ahali ve topraklar Moğolların eline geçti.
1258- Şavhalların Tahta çıkması ,Tarkovskilerin akrabalarının tahta geçmesi,Targu Şamhallığının kuruluşu vilayetlerin Targu merkezli
birleşimi.
1274- İbn-Saydanın formunda Nahr-al-Gahamda okuma yazma ve hesap öğretiliyor.
1318-1319,Ahçuvar Şavhal ın Dhadaevski de anıtı dikiliyor.
1376- Targu Derbent yakınlarındaki Katalon resimlerinde görünüyor.
1386- Kaytak el yazmalarında Sultan Şavhalın adı geçiyor
1394-1396 Targu Timur zamanı tarihlerinde anılıyor.
1396- Timurun Targuya yerleşmesi,Kumukların Timurun oğlu Miran Şah yönetimine girmesi
1401- Targunu rum kaynaklarında yer alması ve misyonerlerin gelişi
1420- Kumuk Valisi Türk Padişahı Sultan Mehmet Hanın mektuplarında ismen zikrediliyor.
1441-1442- Kumukların Miran Şah egemenliğinden kurtulması Cengiz han soyundan yeni bir Şamhalın iş başına gelmesi.
1466- Targunu adı Afanasıya Nikitinanın üç denizler eserinde adı geçiyor.
1485- Targu Anduikinanın mirasında görünüyor.
1488- Targu İran tarihinde Şeyh Haydarın Dağıstana ve kafkasyaya yaptığı seferlerde ele alınıyor.
1494-1495- Şavhal Ahtordaki Arap elyazmalarında görünüyor.
XV-XVI-yy -bitimi, Rus ve Kabartay belgelerinde Kumuk yönetimi sık sık dile getiriliyor.
XVI-XVII yy. Kırım,Kazan,Astrahan ve Moskova arasında altın orde mirasının mücadelesi ve onun Kumuk Şamhallarındaki etkisi.
XVI-XVII- Kuzey-doğu Kafkasyada Targu Şamhallarının Politik güçlülüğünün boyutu.
1555- Şavhal Tarkovskiy IV İvana Rusyanın hakimiyeti altına girmeyi önerdiği mektubu gönderdi.
1552- İvan Grozniy Kazanı fethetti.
1555- İvan Grozninin Astrahanı fethi ve Rusyanın Kafkasyada yayılması.
1557- Prens Temrukun Çar IV İvana Kabartayların Rus hakimiyetine alınması için ricası ve Targu Şamhallarının baskınlarının püskürtülmesi için kendilerine yardım yapılması için ruslara baskı yapması.Buynaks valisi Kırım Şavhal Moskavaya bir mektup gönderdi.
1560- Moskavalı savaşçılar Kabartay güçleriyle beraber Targu Şamhallığına karşı birlikteler.Targu şehri Astrahanlı savaşçılar tarfından Geremisinov liderliğinde kuşatılıyor .Bütün gün boyu meydan savaşı sürüyor Buday Şavhala Targuyu bırakması için boyun eğdiriliyor.Geremisinov Targuyu ele almayı denemiyor ve şehri yakarak Astrahana dönüyor.
1566- Şavhal Buday kendi güçleriyle Kabartay topraklarında savaşmaya devam ediyor ve bir meydan savaşında öldürülüyor.
1566- IV İvan Sulak bölgesine güçlerini yerleştirme niyetindedir.Şavhal Biybulat yoğun saldırılar karşısında topraklarını kaybetti ve Kırım Hanın yardımına baş vurdu.
1570- Sultanlık yönetimi Rusyanın bu bölgedeki hareketlenmesine muhalefetan bir bildiri yayınladı bu bildiri sadece Terek bçlgesi için değil diğer bölgeleride kapsıyordu.
1578- Kumuklar Osmalı himayesine girdiler .Çopan Şavhal Tarkovskiy ve kardeşi Tunç-Alav Osmanlı himayesini kabul etti.
1578- Osman Paşa Özdemiroğlu Osmanlı yönetiminin Kafkasyadaki yetkilisi Çopan Şavhalın Yeğeni Rabia-mihridili Hanımla evlendi.
1588- Çopan Şavhalın ölümü Targu yönetim birimlerinin Oğulları olan prensler arasında bölünmesi,
Buynaks bölgesi,Prens Eldara
Kazaniş bölgesi,Prens Muhammede
Kafir-kumuk , Andi,Gelinskiy bölgeleri Prens Geraya.
Targu bölgesi, Prens Surhaya verildi.
1589-1605. Surhay Şavhalın Targu -Kumuk Hanlığının başına geçmesi.
1590- İran Şahı I Abbas Türk Sultanın kendisi için bir yararı olmayacağı hükmüne vardı.Derbentte bir Türk Garnızonu kuruldu.
1591- Genaral Zsekinanın 20 bin savaşçısı Targuya karşı sefer düzenlemek istedi Şavhal 12 bin savaşçıyı söküp çıkardı.
1592-Sonuçta hırslanan Rus savaşçıları Targuyu ele geçirdi Targu yağma ve yakma eylemlerine maruz kaldı.Tarihçilerin söylemlerine göre
Şamhal yaralandı çok sayıda insan öldürüldü.
1592- Osmanlı yöneticileri Rusyanın Kumuklar bölgesindeki eylemlerini kınayan özel bir notayı rus konsolosu Hoşçokinaya iletti ve tepkilerini dile getirdi.
1594- Prens Kumandan Hvopistinanın idaresi altındaki RUs savaşçıları Şamhallığa karşı tekrar yeni bir sefere başladı,işgal altındaki Targudan Şamhal akrabası olan Kırım Şamhaldan yardım istedi.Gürcistan prensi Aleksandr Dostluk ruhhaliyle Gürcistandan Terek bölgesine giden yolu açtı.Rus savaşçılar Targuyu işgal etti.Torkali,Tümen ,Endrey bölgesini aldı.Sonuçta Şamhal Rus savaşçılarını ablıka altında tuttu, bir gece rus savaşçıları firar etmek zorunda kaldı.Şavhal onları Terek bölgesine kadar takip etti,3bin Rus savaşçısı Targudan çıkarılmış oldu.
1595- Avrupa saraylarındaki Rus diplomatlar aceleyle yayınladıkları bildirilerde Şavhal prenslerin kovulduğu halkın ise yakalandığı şeklinde bilgi verdiler.
XVIyy Muhammed Avabi-Aktaşlı geleceğin Derbentname isimli yapıtını yazacak olan kumuk alimi dünyaya geldi.
1602-1603- Surhay Şavhalın elçisinin Moskavaya gelişi, Kafir Kumuklu Andi yöneticisinin ve Sultan Mut Endreylinin Rus yönetimine girme önerisi.
1603-Nisan Surhay Şavhalın, Sultan Mahmudun,Kabartay Prensleri Şoloh ve Kaziynin ve Tümen Prensi Suyunçaleyenin elçilerinin Moskovaya gelişi.
1603-sonbahar Rusların Buturlina ve Pleşçevin idaresinde Targuya karşı seferi .Endrey ve Erpeliyi işgalleri .Çetin bir meydan savaşından sonra Kumuk Hanlığının başkenti Targuyu ele geçirmeleri.
1604- kasım Targuda ve Ovalarda Rus savaşçıları hakim oluyorlar.
1605-Kış-ilkbahar ,Targuda Rus işgali devam ediyor Rus savaşçıları burayı kendilerininmiş gibi yönetiyor.
1604- Surhay Şavhal dağlarda ölüyor.
1605- Buturlina ve Pleşçevin askerlerine karşı mücadele ölmüş olan Surhay Şavhalın oğlu Adil-Gerey ve Çopan Şavhalın büyük oğlu Sultan Mut önderliğinde büyük mücadele.Herikiside seferberlik ilan ederek binlerce Terekeme, Akuşinsi,Avar,Karaçay güçlerini kendi saflarına çekmeye başarıyorlar.
1605-Nisan başları, Kumuk güçleri Buturlina ve Pleşçevin güçlerini Targuda kuşatıyor Adil-Gerey Tarkovskiy Buturlina ile anlaşmaya girişiyor ve sonunda Adil -Gereyin şartları kabul ediliyor Targu savaşsız olarak bırakılıyor.
1605-Karaman meydan savaşı,Adil-Gerey Tarkovskiy ve Sultan Mut Endreylinin güçleri bu bölgedeki Buturlina ve Pleşçevi ezici nir mağlubiyete uğratıyorlar 7.bin Rus askeri bölgeden uzaklaştırılıyor ve öldürülüyor her iki şavaşçıda bu savaşta ölüyor.
1605- Sürhay Şavhalın oğlu Adil-Gerey Başarılı oluyor.
1610- Kumuk prensleri Gerey ve Eldar ant içerek Rus hakimiyetine sadakatlarını sunuyorlar.
1612- İstanbulda İran ve Türkiye arasında Anlaşma imzalanıyor Kumuk Şamhalının görüşleri üzerinde anlaşma sağlanıyor ve Türk Sultanının hakimiyeti kabul ediliyor.
1614- I. Şah Abbas ile Gerey Tarkovskinin kızkardeşinin evliliği gerçekleşiyor.
1614- Adil Gerey Şah Abbası Dağıstan Hanı olarak ilan ediyor.
1614- Fedoroviç Mihail Romanov Adil-Gerey Şamhala Rus hakimiyetini kabul etmesi için teklif götürüyor.
1614- Şamhal Adil-Gereyin elçisi Tomoduk diplomatik misyonunu Moskavaya götürüyor.
1614-1619-Endreyli Sultan Mut ve Kırım Şavhal Eldar arasında feodal yapının oluşması,
1615- Terek bölgesindeki savaşta Türklerin ve Sultan Mutun yardımıyla Golovinin ordusu geri püskürtülüyor.
1615-I.nci Kumuk Kurultayı,uluslar arası ilişkilerin ve bölge birleşimlerinin durdurulması.
1616-Gerey Tarkovskiye Mihail Ferderoviçin Takdir belgesi.
1616-Kırım Han Şevhal Gereye karşı İranlıların ve Rusların kendi topraklarında manevra yapmaları ve bölgeyi ortadan kaldırmaları niyetlerine destekverdiği gerekçesiyle savaşa hazırlanması ona Endreyli
Sultan Mutun destek vermesi ve kardeşi mutsalında katılması.
1617- Kumuk Prenslerinin II.nci kurultayı.
1618- Kumuk Prenslerinin III.ncü kurultayı , Kumuk prenslerinin dünya barışına katılmaları.
1618- Kırım -Şavhal Eldarın Çar Mihail Federoviçe Rus hakimiyetine girme isteğinde olduğunu bildiren bir belgeyi vermesi.
1619-Terek bölgesi komutanı Velyaminov yazdığı bildiride Eldar Tarkovskinin ve Sultan Mutun arasının iyi olmadığı ve hatta Sultan Mutun Türklerden VE kırım Şavhaldan yardım umudu olduğu şeklinde görüş bildiriyor.
1619- Eldar Tarkovskiy ve Sultan Mut arasında barış sağlanıyor ve karşılıklı olarak birbirlerine emanetler veriyorlar.
1621-IV.Kumuk kurultayı,
1622-Kırım-şavhal Eldar Rus hakimiyetini kabul ediyor,
1623- Şamhal Gereyın ölümünden sonra yerine Eldar Tarkovskiy geçiyor.
1623- V.nci Kumuk kurultayı
1623-1635 Targuda Surhay Şavhalın oğlu Eldar Şavhalın Yönetim yılları
1631-Sultan Mutun oğlu Aydemir Rusyaya sadakat andı içiyor.
1632-Eldar Şavhal ordusuyla I.nci Şah Sefi idaresinde Gürcistan üzerine yapılan sefere katılıyor.
1633-Endreyde Kumukların VI. kurultayı.Endreyli Sultan Mutun oğlu Aydemirin hakimiyetinin sağlamlaştırılması.
1633- Alıpkaç Şamhalın oğlu Eldarın Grek Şehrine emanet olarak verilmesi.
1634-Terek komutanı Provskiy ,Sultan Muta karşı yaptığı savaşta Eldar Şavhalın yardım teklifini reddediyor.
1635-Eldar Şavhal Targuda ölüyor.Yerine Sultan Mutun oğlu Aydemir geçiyor.
1635-1641- Kumuk yönetiminde Aydemirli yıllar.
1635- Kumuk savaşçılar Kırım Hanlığı ve Osmanlıların yanında azova kuşatmasına katılıyor.
1634- Adam Olearyanın gelişi Gostinskinin elçilerinin Kumuklarla birleşimi.
1641- Kumuk ve Rus güçlerinin kabartaylar üzerine ortak seferi ,bu sefer esnasında Malke nehri kıyısındaki meydan savaşında Aydemir Şavhal ölüyor.
1641-1660- Targuda Surhay Şamhal yönetimi başlıyor.Gerey Tarkovskinin oğlu olan Surhay Şamhal I.nci Sefi döneminde İran sarayında yetişmiştir.
1641-Eldar Şavhalın oğlu Alhas yada diğer adıyla Sefi Kuli Han yetiştirilmesi için Şahın sarayına emanet olarak veriliyor.Inci Şah Sefi beylerbeyi olarak Şirvan ve Erivan yönetiminde bulunuyor.
1643- Çar Mihail Federoviç Surhay Tarkovskiye bildiri veriyor.
1645-Endreyli Ullubiyin gelişi, ve Sulak bölgesi yöneticiliğine Sultan mutun oğlu Kazan-Alpin seçilmesi.
1641- 1642 Şavhal Surhay ve Kazan-Alpin aralarının bozulması ve kargaşalık başlaması her ikiside kendi güçlerini kullanarak birbirlerine karşı üstünlük sağlamaya çalışması,
1645-1650-Şavhal Surhayın insiyatifiyle Kumuk ve Nogay sınırlarında Astrahan steplerinde rahatlama görülmesi,Nogayların Kumuk tarihi İçinde Kumuk Nogayları yada Targu nogayları olarak adlandırılması Targu Şamhalının savaş güçlerinin o bölgede hatırı sayılır bir şekilde arttırılması.
1645- Surhay Şavhal Endrey bölgesinde bağımsız bir yapıya sahip olan Kazan-Alpin politikalarını geçersiz kılmak ve onu kırıp geçirmek amacıyla bir sefer düzenliyor ama ona dokunmuyor onun topraklarını kullanarak batıya Kabartay bölgesine Prens Kaziy Mudarova saldırıyor.
1647- Ünlü Türk Tarihçisi ve Coğrafyacısı Evliya Çelebi Targuya Kumukiyaya geliyor.
1647- Surhay Şavhal oğlunu Nogay prensi olan Çoban-Mirzanın kızı ile evlendiriyor.
1650-Germençik meydan savaşı,12 bin Nogay güçlerinin Targu Şamhalına minnettarlık iadesi Endreyli Kazan-Alpinde katılımıyla savaşçılar sefere koyuluyor Targu yakınındaki Germençik ovasında Nogay Prensi Çoban Mirza ve Surhay Şavhalın savaşçıları birleşiyor ve Surhay Şavhal Çarlık bayrağını alıyor ve kaliteli bir hediye olarak II. Şah Abbasa gönderiyor.
1651- Surhay Şavhal ve Kazan-Alp birlikte Sujenskiy şehrine ve sefer düzenliyor bu sefere Amirhan Kaytakskiyde eşlik ediyor.
1652- Şavhal Surhay ve Kazan-Alp güçleriyle beraber Aktaşta kalıyor.
Burada Terek şehrine ve Astrahana sefere hazırlanıyorlar ve Kırım Şavhala kendilerine yardım etmesi için elçilerini gönderiyorlar.
1653- Surhay Şavhal Astrahana sefere hazırlanıyor 12 bin atlı ve yaya savaşçı topluyor.
1658- II.Şah Abbas kasıtlı olarak 2 gücünü Kumukiyaya yerleştiriyor bunlardan biri Targu karşısına konuşlandırılıyor.Surhay Şavhal stratejisini yeniden oluşturuyor ve Kumukiyada anti-iran bir ayaklanma başlıyor30 bin kişi katılıyor .Bu ezici ayaklanma üzerine II.Şah Abbas 20 bin kişilik ordusunu geri çekiyor.
1659- Şavhal Surhay Tarkovskiy, Ahmet Han Cüngateyskiy, Kazan-Alp Endrevskiy Buynak valisi Buday Bek Rus hakimiyetine giriyorlar.
1660- Surhay Şavhal Targuda ölüyor.
1660-1682- Targuda Buday Şamhalın idare yılları.
1667- Şah Süleyman 1667-1694- güçlerini Buday Şamhala karşı Koysu ırmağı üzerine yerleştiriyor.
1667- Stepan Razinanın Targuya seferi .
1669- Stepan Razinanın tekrar gelişi, Targuluların ve onun Şavhalların yönetimini alma teşebbüsü.
1675- Buday Şavhal Tarkovskiy Kırım Hanının Moskavaya karşı birleşme teklifini kabul ediyor.
1676-Kafir Kumuk yöneticisi Asan Bek Mirza kendi eliçisini Astrahan üzerinden Moskavaya gönderiyor.
1677-Buday Şavhal Rusyaya sadakatini gösteren belgeyi çeşitli hediyelerle beraber moskavadaki çarlığa iletiyor.
1677-Kafir Kumuk yöneticisi Asan Bek idaresi altındaki Kumuklar Rus-Türk savaşına Çirinomdan korktukları için Rusların yanında yer alıyorlar 1677-1678.
1682- Buday Şamhal Targuda ölüyor.
1682-1700- Targu yönetiminde Murtazali Şavhallı yıllar.
1689- 50 bin Kumuk, Nogay, Çerkezlerden oluşan güç, Kırım Hanı Salim Gerey Hanın yardımına gidiyor ve Golitsinanın orduları püskürtülüyor.
1694- İranda Sefeviler devri ve Şah Hüseyin, onun yanındaki baş veziri ise Eldar Şavhalın oğlu Sefi Kuli Handan olan Fath Ali Han Dağıstani.
1700- Murtazali Şavhal Targuda ölüyor.
1700-1725- Kumuk yönetimi Targuda Adil-Gerey Şavhallı yıllar.
1712- Ünlü yönetici , geleceğin ünlü edebiyatçısı ve şairi Ali Kuli Hanın doğumu.
1715- Astrahan savaşçısı Volinskiy ve Şah Hüseyinin başveziri Fath Ali Han Dağıstani Rus-İran dostluk ve saldırmazlık antlaşmasını imzalıyor.
1718-I.Petro Rus egemenliğini tanıması için Adil-Gerey Tarkovskiye bir ültimatom veriyor ve Adil-Gerey Şavhal Rus egermenliğini tanıyor.
1719-Adil-Gerey Şavhalın elçisi Mahmat Bek Alıpkaçiev diplomatik misyonuyla Moskavaya gidiyor.
1720-Adil -Gerey Şavhala yabancı dostlarından savaş yardımı teklifi geliyor.I. Petronun Kafkas halklarına mahsuben Tatar dilinde yazılmış savaş tehdidi.
1722-15 Temmuz-I.Petronun Hazar seferinin başlaması.
1722-15 Temmuz Kumuk yöneticileri, Adil-Gerey Tarkovskiy, Prens Sultan Mut Yaksaylı I.Petronun savaş kampını ziyaret ediyorlar savaş kampı Sulak bölgesinde Kaziyurt civarında bulunmaktadır onlar buradaki görüşmelere yöneticilik yapıyorlar.
1722-15 Ağustos,Şavhal Adil-Gerey I.Petroyu Targudaki sarayında ağırlıyor ve daha sonraları onun savaş şartlarını kabul ediyor.
1722-20Ağustos I.Petronun Adil-Gereyi Dağıstan valisi olarak atama kararnamesi ve onun bu bildirisi üzerine Otemişli Sultan Mutun başkaldırışı.
1722-Eylül Kutsal haçlı-Stavropol güçlerinin Sulakta yerleşmesi.
1723-Rusya ve İran arasında İranın Dağıstan, Şirvan,Mazenderan,Astrabad yönetimlerinden sonsuza dek uzak durması şartıyla bir antlaşma imzalanıyor.
1725-Adil -Gerey Şavhalın oralardaki hoşnutsuzluğu .Çünkü I.Petronun emri üzerine Ruslar kutsal haçlı ordusuyla orada kaldılar ve 30 bin savaşçı orada konuşlandırıldı.
1725-Kutsal haçlı güçlerinin generali Kropotov Targuyu yıkıma uğratıyor I.Petro Targu Şamhallığını ortadan kaldırıyor .Şavhal Adil-Gerey Arhangaelskiy bölgesindeki Kole şehrine sürgün ediliyor.
1733-Kırım güçlerinin Fatih -Gerey kumandasında Kumukiyaya seferi.
1734-Nadir Şah Dağıstan yönetimini ve kendi Targu Şamhallığını onarmak ve yeniden kurmak için Dağıstana sefer düzenliyor.
1734-1765- Adil-Gereyin oğlu Hasbulat Şavhalın Dağıstan Valisi ve Targu yöneticiliği yılları.
1742-Hasbulat Şavhal oğlu ile beraber Rusyanın himayesini kabul ediyor.
1743-Cungutaylı savaşçılar Mehtuli Ahmat Hanın idaresinde yenilmezliği
kabul edilen Nadir Şahın ezici bir şekilde kendilerine yenilgi getiren Andalaski meydan savaşına katılıyorlar.Türk Sultanı Ahmet Han yenilmezlik ünvanını kendisine mal ederek kendini Hanlar Hanı olarak ilan ediyor.
1765-Dağıstan Valisi Hasbulat Şavhal Tarkovskiy ölüyor.
1765-Kumuk Yöneticisi Mehti Şirdançi.
1765-Kumuk yönetiminde Gerey-Bam- Matulskinin oğlu Tişsiz Bammat.
Kumuk yönetiminde taht savaşları ,Mehti .Murtazli,Bammat ve Hasbulat Şavhalın çekişmeleri.
1765-Murtazalinin kendi gönüllü suvarileriyle ve yandaşlarıyla Targuya hücüm etmesi ve Tişsiz Bammatın Erpeliye sığınması.
1765-Kumuk Prenslerinin VII . toplantısı, çoğunluğu Kazaniş bölgesinden olmak üzere komşu bölgelerin çok sayıda tanınmış yüzlerinin bir araya gelişi.
Şamhalların kendi aralarındaki yönetici seçiminin durdurulması Şamhal olacak kişilerin Sadece Mehti Hanın soyundan gelmiş olmasının kabulunun karara bağlanması.Bu durumda Mehti Hanın en büyük oğlu Murtazalinin Şamhallığı işaret ediliyor ve Murtazali Şamhallığını ilan ediyor.
1765-1782- Kumuk yönetiminde Murtazalili yıllar.
1776-Şavhal Murtazali Rus hakimiyetini kabul ediyor.
1780- Anjınamenin yazarı ünlü kumuk alimi Kadir Mirza Amırkentli doğuyor.
1782- Murtazali ölüyor.
1782-1794- Targuda Bammat Şavhal Buynak valisi ve Dağıstan yöneticisi.
1784- Ahmat Han Mehtulinskiy Kendi halkıyla bereber Türk Sultanının emrine giriyor ve Türkiyeye göç ediyorlar.
1786-Bammat Şavhal Rus hakimiyetine giriyor.
1794- Bammat Şavhalın ölümü 1794-1830, Kumuk yönetiminde Mehti Şavhallı yıllar.
1796- Şah Ağa Muhammed Dağıstan Yönetiminden kendi himayesine girmesini istiyor.
1796-Ekim- Mehti Bek Tarkovskiy,Kaytak Usumisi, Tabsaran Kadılığı,Mehtuli Hanlığı bir toplantı düzenliyorlar .Ağa Muhammed Şaha karşı olma eğilimi olduğundan Rusyanın yardımına başvurulması kararlaştırılıyor.
1796- Kızılyar şehrindeki general Zubova atlı güçleriyle Targu Şamhallığının yardımına geliyor ve İran üzerine sefere katılıyorlar.
1798-1799- Şavhal Mehti Bek Şavhalyangıyurt ve Şavhaltirmen isimli iki köy kuruyor ve Buralara Targu halkının bir kısmı ile Kahulya,Alburkent ve diğer köylerden insanları buraya yerleştiriyor.
1799-İmparator Pavel Mehti Bek Tarkovskiye Tümgenerallik nişanını verme karanamesini yayınlıyor.
1801-Avar Hanlığı Kumuk Prensi Sultan Ahmat Han Mehtulinski nin Emrine giriyor 1823 e kadar onun idaresinde kalıyor.
1801-Rus-İran antlaşması imzalanıyor.
1802-Rusyanın insiyatifi üzerine Doğu Kafkasyada Rusyanın hakimiyeti şartıyla federetif bir yapı yaratılması için Georgiyevski antlaşması imzalanıyor.
1804-1813-Rus -İran savaşı.
1806-1812-Rus -Türk savaşı.
1806-Resmi olarak Kumuk Şamhallığının Rusyaya katılımı.
1806-Mehti Şavhal Tarkovskiy Dağıstan Valisi , Çarlık güçlerinin işgali yıllarında Derbent Hanlığının kendi yapısını koruması bütün gelirlerinin Derbent hanlığına bırakılması şartları.
1806-Mehti Şamhala gösterdiği sadakat ve başarılar nedeniyle devlet sembolü olan bayrak ve çeşitli simgelerin verilmesi.
1813-Gülistan antlaşmasının imzalanması buna göre Kumuklar ve bütün Dağıstan Rus yönetimine katılıyor.
1819-1823-Kumukların Umalat Bek Bunyaklı idaresinde Ayaklanması General Ermelovun güçleri ve Şamhal milislerinin müdahalesi.
1821-Daha sonraları Gurnay adını alacak olan Targu Tav kalesinin inşa edilmesi.
1827-1828-Rus-İran savaşı
1828-1829-Rus -Türk savaşı
1830-Targu depremi.
1830-Mehti Şavhal Tarkovskiy oğlu Şahvali ve birçok gönüllüyle beraber I.Nikolanın taç giyme törenine Saint-Peterburga geliyorve şavhalın büyük oğlu Süleyman Paşa Şavhallığını ilan etmeye çalışıyor.Ülkesine dönüş yolunda Şamhal ölüyor.
1830-Musselim avulda Yırçı Kazak doğuyor.
1830-1836-Dağıstan ne Buynak valisi olarak Targuda Süleyman Paşa yönetimi.
1831-Şavhal Mehti Hanın 2.ci oğlu olan Abu -Müslim Hanın Gazi-Molla ile ilişkisi olduğu gerekçesiyle Saratov şehrine sürgüne gönderiliyor.
1831-Gazi mollanın müridlerinin Kum-Torkali ve Targuda ayaklanmaları Gurnay Kalasını kuşatmaları, Targu ve Amırhankentte Çar ordularının yağmaları ve yangınlar.
1832- Kumuk toprakları olan Temir-Han-Şurada aynı isimle bir ordunun kurulması ve halkın yakın köyler olan Halimbekavul,Muselimaul ve Kafir Kumuka göç etmesi.
1836-Süleyman Paşanın ani ölümü.
1836-1860-Kumuk yönetimi Targu ve Kafir Kumukta Dağıstan ve Buynak valisi olarak Abu-Müslim Hanın yönetime gelişi.
1839-Abu-Müslim Hana en yüksek ödülün verilmesi onun soyundan gelen evlatlarının en büyüğüne şamhallık derecesinin layık görülmesi ve kendisininde Rusyanın en yüksek yöneticileri arasında yer alması.
1843-2 Kasım Şamilin Temir-Han -Şura baskını.
1842-Kumuk şehri Anji ye I.Petronun isminin verilmesi ve port petrovsk isminin temelleştirilmesi.
1843- Kumukların ünlü sufi Şairi Kakaşuralı Abdurrahmanın Atlıboyunda ölümü.
1844-General Borontsovun Kafkas yöneticiliğne ve baş komutanlığına atanması.
1845-Borontsovun dağlı halkıların hanelerine ,dinlerine, mülkiyetlerine dokunulmayacağına dair bildirisinin yayınlanması.
1851-Ullu-Buynakta Şamilin naibinin baskını çarpışma esnasında Şahvali-Bek- Tarkovskinin müridler tarafından katli.
1851-Abu-Müslim-Han Tarkovskiy Çar yönetimine Port Petrovsk civarında üzüm bahçeleri açmaları için toprak veriyor.
1852-Şamilin Naibi Hacı Muradın Cungutay baskını.
1853-1856-Kırım savaşı ve Kumukların Osmanlı topraklarına yapacakları ilk göç dalgasını başlaması,
1856-İmparator II.Aleksandrın Astrahandan gemiyle PortPetrovska gelişi.
1856-Hazardaki Port Petrovsk şehrinin isminin kullanılması konusunda II.Aleksandrın kararnamesi.
1858-1859-Yırçı Kazağın siyasi görüşleri nedeniyle Sibiryaya sürülüşü.
1859-Kafkas savaşının bitişi ve Şamilin gönüllü olarak Prens Baryatinskiye teslimi.
1860-Dağıstan bölgesinin Rusya İmparatorluğu içinde oluşumu ve fethedilen bütün bölgelerin dağlarda dahil olmak üzere Rusya imparatorluğu içinde yar alması.
1860-Dağıstan valisi Abu-Müslim Hanın ölümü ve Kafir Kumukta defnedilmesi.Yırçı Kazağın onun ardından ağlayarak şiirler yazması.
1860-1867- Kumuk yönetiminde Prens Tümgeneral Şamsuddin Han Tarkovskinin yönetime geçmesi.
1866- Temir-Han-Şuranın şehir yönetimine dönüştürülmesi.
1866-Şamilin ant içerek sadakla Rus kimliğini alması.
1867-17 Ağustos-Prens Şamsuddin Hanın asırlarca devam eden Targu Şamhallığından fragat ettirilmesi.
1867- 1 Ağustos-Targu Şamhallığının kaldırılması ve 1860 da oluşturulan Dağıstan bölgesine yeniden katılması ve Temir-Han-Şura bölgesinin oluşturulması.
1867-Raşit Han Mehtulinskinin kanunlarının ve yükümlüğünün toplanması , Mehtuli Hanlığının kaldırılarak Dağıstan bölgesindeki Temir-Han-Şura yönetim birimi içinde Rusya İmparatorluğuna dahil edildi.
1877-Dağıstan-Temir-Han-Şura Bölgesindeki Kum-Torkali köyünde politikacı ve devlet adamı Celalattin Korkmazov doğdu,1877-1937.
1878-Dağıstan Savaş Yöneticisi Albay prens Nuhbek Tarkovski doğdu,1878-1951.
1879-Terek bölgesinde Hasavyurt şehrine bağlı Botayurt köyünde Ünlü Kumuk Şairi Yırçı Kazak öldürüldü.
1883- Rusyadaki Türkler arasında İsamil Gaspirinskiy tarafından Tercüman gazetesi yayınlanmaya başlandı.
1890-9 Eylülde Temir-Han-Şuraya bağlı Ullu-Boynak köyünde Ünlü devrimcilerden olan devlet adamı Ullubiy Buynakskiy doğdu,1890-1919.
1900-Rusyada modern Türkçülük akımının ortaya çıkması.XX.yy başlarında organizasyon ve eylemlerin bütünselliği içinde Kumukların yoğun olduğu bölgelerdeki okullarda yeni metodların işlenmesi.
1900-1914-Kumukların arasında geneltürk gazetesi Tercümanın basımı ve yaygınlaştırılması.
1903-Karbudahkent,Targu,Gazaniş,Halimbekavul,Cüngutay,Dörgeli,Kaka-Şura,Soltan yangıyurt,Geli,Paravul,Yaksay daha sonraları,Temirhanşura,Port Petrovsk gibi Kumuk bölgelerinde Türk-Kumuk dilinde eğitim veren okulların açılması.
1903-Rus -japon savaşı.
1905-Birinci Rus Devrimi ve devrim hareketlerinin Dağıstanda başlaması
1905-Müslüman Birliği-İttifak-al-Müslimin partisinin kuruluşu ve onun yönetim birimine aktif olarak Kumuk Mahmut Şeyh Alinin katılımı.
1906-Kendi topraklarını savunmak için Atlıboyunluların Çeriv Murza Supyanın önderliğinde başkaldırmaları ,toplantıları ve güvenlik birimlerinin o bölgeye baskınları.
1908-İstanbulda genç entellektüellerin oluşturduğu Türk Derneğinin kuruluşu başına ise ünlü Türk-Tatar entellektüeli Yusuf Akçuranın geçmesi ,Akçura Kumuk olan üvey babası tarafından yetiştirilmiştir.
Derneğin kurucularından biri Celal Korkmazov idi.Buraya daha önce burjuva -demokrat devrimcileriyle bağlantı kurarak Paristen gelmiştir.
1908-Kahirede Kumuk Ahmet Saip Kaplanın liderliğinde Genç Türkler organizasyonu kuruluyor.Burada ayrıca Alsancak Gazetesi-Türk-Şurayı Ümmet gazeteleri yayınlanıyor.
1910-Saint-Petersburgda General Ali Şeyh Ali liderliğinde Sırat-al- müstakim-Doğru yol partisi kuruluyor.
1910-İstanbulda Celal Korkmasov İstanbul Haberleri isimli Rusça bir gazete çıkarıyor ve bunu yasadışı yollarla Rusyada yaygınlaştırıyor.
1910-Türkiyede Osmanlı Sosyalist Partisi kuruluyor.Kurucuları arasında Celal Korkmazov ve Ahmet Saip Kaplanov da bulunuyor.
1910-Bir grup Kumuk Aydını Kumuk dilinde Kumuk Gazetesi isimli bir gazeteniyi yayınlama girişiminde bulunuyorve gazete yüksek yargı organları tarafından kabul edilmiyor.
1912-Türk dilinde Millet Gazetesi yayınlanıyor.Baş yazarı ise Yüksek Şura Millet vekili Salimgerey Canturin ve eşi Şeyh Alinin kızı Emine Hanımdır
1913-1914- Targu Kumuklarında arap harflerini koruyucu söylemlerin ve dalangalanmaların ortaya çıkışı.
1914-1915-Birinci Dünya Savaşı ve Kumukların savaşa katılımı.
1914-10 -Eylül,Kumuk Tiyatrosu sanatçısı sovyet sosyalist emek kahramanı sovyet halk sanatçısı Bariyat Muradovanın doğumu.
1917-Rusyada demokratik-burjuva Şubat Devrimi,Kuzey Kafkasyada Vladikafkas şehrinde I. halk konseyinin toplanması,Kuzey Kafkas Dağlılar Birliğinin oluşumu.Güney-doğu Kazak savaşçıları,Kafkas Dağlıları ve Bozkır halklarının beraberlik antlaşmasının imzalanması.Kumukları temsilen bu antlaşmaya Raşit Kaplanov imza atıyor.Birliğe üye her halkın kendi kaderlerini tayin hakkı iç işlerinde serbestlik oluşumu. Rusya Federasyonu içinde Dağlıların temsilcisi olarak Raşit kaplanovun seçilmesi.
Cemiyet-ul-islam partisinin merkezinde Apaşev liderliğinde milli bir komite formlandırılıyor.
1917-Kumukların ilk milli gazetesi Musavat adı altında yayınlanıyor ve aynı zamanda Zaman isimli gazete ve Tangçolpan isimli dergi yayına başlıyor.
1921-1 -Mayıs Kuzey Kafkas ve Dağıstan yöneticilerinin Vladikafkas şehrinde ilk toplantıları.Kuzey Kafkas ve Dağıstan dağlılarının merkez kömitesinin oluşumu.
1917-Kasım Dağıstanda Temirhanşura Şehrinde ilk Eğitim Fakultesinin açılışı ve eğitimin Türkçe oluşu.
1917-Kasım Port-Petrovsk şehrinde Ullubiy Buynakskinin ilk Kominist gençlik örgütünü kurması.
1918-Mayıs-11Dağlı idaresinin doğuşu.
1918-Mayıs-2 Temirhanşurada Celal Korkmazovun idaresinde Kominist hareketin faaliyete geçmesi.
1918-Ekim Dağlı yönetimin daveti üzerine Targu ve Anji şehirlerine koruma amaçlı Türk askerlerinin gelişi.
1919-Ullubiy Buynakskiy Port-Petrovskta soviyet egemenliğini ilan ediyor.
1920-Dağıstanda yaşayan halkların Dağıstanın otonom bir yapıya kavuşması için çeşitli toplantılar düzenlemeleri.
1920-Kumuk Hasvyurt bölgesinide kapsayacak şekilde Dağıstan topraklarında Rusya federasyonu içinde Dağıstan Sovyet Sosyalist otonom Cumhuriyetinin kurulması.
1920-İlk Dağıstan Sosyalist yöneticisinin Celal korkmaz olarak atanması.
1920-1950-Kuzey Kafkaslı göçmenlerin ülkeyi terk ederek yurt dışına çıkmaları Pariste Haydar Bammatovun politik birliği sağlamak amacıyla Kafkas isimli politik bir gazteyi Avrupada yaşayan politik göçmen ailelere Türk dilinde yayınlamaya başlaması Kuzey Kafkasya demokratik halk devletinin doğuşunu sağlamak amacıyla Pr. Orhan Tarkovski nin Varşovada çalışmalara başlaması dergiler ve gazeteler çıkarması.
1921-Dağıstanın başkentinin Temirhanşuradan Port-Petrovska taşınması ve Devrimci Mahaç Dadayevin ismiyle değiştirilerek Mahaçkala olması.
1921-Dağıstan Sosyalist Cumhuriyetinin otnom haklarının her yönüyle kabul edilip antlaşma sağlanması.
1921-1932-Dağıstan başkanlığına Celal Korkmazovun seçilmesi.
1923-Dağıstanda Kumukçanın resmi dil oluşu.
1925-Gelecekteki Kumuk Tiyatrosunu açılışına zemin hazırlayan birinci eğitimin Buynaksta başlaması.
1928-Latin Alfabesine geçiş.
1929-1939-Pantürkizm Bayrağı altında Kumuk aydınlarının muhalif politik görüşlerini ortaya koymaları.
1929-1930-9.Ocakta 1 Mayıs isimli toplumsal toprak birleşiminin oluşumu Targu,Kahulay ve Alburkentte birleşimin oluşumu,insanların kendi topraklarını bir bütünlük içinde kullanarak Sovyet Sosyalist rejiminin yerleştirilmesi.
1930-Kumuk tiyatrosunu doğuşu.
1937-Sürgündeki Kuzey Kafkas kuruluşlarının Varşovada toplanarak gelecekteki Demokratik Kuzey Kafkas Cumhuriyetinin gelecekteki resmi dilinmin Kumukça olması konusunda ortak anlaşmaya varmaları.
1938-Kumuk yazım dilinde Kril Alfabesine geçildi.
1939-1950-Dağıstan Yüksek Sovyetine Tahtarov getirildi.
1941-1945-2.Dünya savaşının başlaması Kumukların savaşa katılımı.
1944-Nisan 12- Göç ettirilen Çeçenlerin topraklarını bir kısım kumukların ve Dağlı halkların yerleştirilmesi.
1945-Hasavyurt bölgesinin Çağarotar köyünde yaşayan Abdulhakim İsmailova Sosyalit Devlet Kahramanlığı ünvanının verilmesi.
1950-1960-Kumukların kendi bölgelerinde azınlık durumuna düşürülmeleri göçettirilerek nüfuslarının azaltılması ve devlet görevleri içindeki etkinliklerinin azaltılması.
1957-1960-Geçmişte Çeçen Köylerine yerleştirilen Kumukların eski köylerine göç ettirilmesi.
1960-1965-Alievin Yüksek Sovyete Seçilmesi.
1968-Eldar Kalsınbekoviç-Musaevin Hava Tümgeneral oluşu daha sonra enüst asakeri makama yükselişi.
1974- Targulu Nasrulla Nasrullayev dünya güreş şampiyonu oldu.
1966-1981-Umalatov Yüksek sovyete seçildi.
1980- olimpiyat oyunların da iki Kumuk Targudan Saypulla Absaidov ve Karbudahkentten Magamed Hasan güreşte şampiyon oldular.
1980- Kumuklar arasında Kardeşlik Birliği Kuruldu.
1987-1997- Mirzabekov Abdurrazzak Mardanoviç Dağıstan yüksek sovyete başkan olarak seçildi Anne tarafından Abu Müslim Hanın torunudur ve eski Biga Belediye Başkanlarında Raşit Usuminin Akrabasıdır.
1989-Endreyde 1.Kumuk Kurultayı .Kumuk Tenglik Hareketinin milli kimlik içinde haklarının oluşturulması ve başkanlığına ünlü Kumuk Alimi Salav Alievin seçilmesi.
1989-1999-Kumuk Hareketi Tengliğin yönetim birimlerinde yer alması.
1989-Kazan Şehrinde yapılan türk halkları kurultayında tengliğin yer alması.
1990-Tenglik hareketinin 2. toplantısında Kumukların Dağıstan içnde Rusya ferdarasyonuna bağlı kalmak süretiyle Kumukistan Cumhuriyetinin kurulması girişiminde bulunması ve aşırı milliyetçi olarak nitelendirilen yöneticilerin göz altına alınması ve harakatin önünün kesilmesi.
1991-19 Mayısta Bütün Kumukların Endreyde yaptıkları gösterilerde seslerini Yeltsine duyurmaya çalışmaları.
1991-92 Kumuk halkının iki isteği,Kumuk Milli Meclisinin kurulması,Kumuk yoğun olduğu bölgelerin birleştirilerek Kumuk otonom bölgesinin oluşturulması için kamu oyu veya feferandum yapılması.
1991- Kumuk kadınlarının günlerce süren gösterileri.
1992-Bu motivlerin oluşumu için 14 Kumuk Millet Vekilinin Rusya Federasyonu Dumaya ve Dğıstan Meclisine Bildiri ve Mektuplarını sunuyorlar.
1992-Kumukların arasında % 80 olarak referandumun kabulu bu karşılık ta Kumukların Dağıstan içinde ve Rusya federasyonu içinde otonom bölge istemeleri.
1992- Kumuk Birliği olan Tenglik Hareketinin durdurulması ve gündem kazanması.
1992-Dağıstan halklarının toplantısı,Dağıstanın kendi güçlerini yaratması yönünde demokratik süreç içinde dünyayala entegre olarak bu durumun çözüm kararının çıkması ve Dağıstan anayasasının hazırlanması.
1993-Tenglik hareketi karşısında yeni bir Kumuk hareketinin yaratılması ve Kumuk Milli Meclisinin kurulması.
1993- Targu Kumuklarının kendi topraklarının iadesi konusunda gösterilere başlaması.
1993- Kumtorkali bölgesinde Korkmazkala köyünde Dğıstan milletvekillerinin toplantı kararı.
1993- Targu mirasçılarının sosyo-ekonomik durumu hakkında,Dağıstan yönetiminin gösterileri kabulu ve bu bölgede yaşayan Kumukların Gunnu-Hazaraların akrabaları oldukları ve Semender isminin tekrar ele alınması kararı.
1993- Türkiyede Antalyada Türk kurultayının oluşumu.
1994-Dağıstan da yeni anayasanın kabulu.
1997-Kumuk dilindeki Yoldaş Gazetesinin 80. yılı kutlamaları.
1999-Mahaçkalada Kumuk aydınlarının Bilimsel-Kültürel toplantısı.
2001-Sosyalist Halk Sanatçısı Kumuk tiyatrosu artisti Bariyat Muradova öldü.
2002-Kumuk tiyatrosu 70. yılını kutluyor ve yeni binasına taşınıyor.
2004-Aliev Atay Başiroviç Dağıstan Devlet Başkanı oluyor.
2005-Sosyalist Halk Sanatçısı Bariyat Muradovanın Rus Tiyatro sanatçısı olan kızına Putin Halk Sanatçısı ünvanını veriyor.
