KUMUKLAR
  Mehtuli Hanlığı
 
AHMAT HAN MEHTULİ:Nadir Şahnı asgerlerine garşı yabuşuvlarda Mehtuli Hanlıkda yaşaygan adamlanı aktiv kuyde ortakçılık  etivun gertileygen inamlı dökumentler kop bar.Mehtuli Hanlık 13 yurttan gurulgan
Şo yurtlar:Ullu Cüngutay,Giççi Cungutay,Dörgeli,Gagaşura,Paravul,Urma,
Durangi,Hapşi,Akgent,Ohli,Guleytsma,Aymaki va Çoh eken.Bu yurtlarda
Gumuklar Va Avarlar yaşay bolgan.
      Özünü yolunna  garşı bolgan  barı da adamlanı öltüre,tonay barıda yurtlanı buzaturup Nadir-Şahnı 100 ming adam bulangı armiyası-ordusu
1741 .nçi yılnı eylul ayınna Dağıstannı içine barıp terbengen.Baş götterivleni güçlü kuyde cazalay turup Nadir-Şah Targu Şamhallıknı toprağınnan  tabak Mehtuli Hanlıkka yetişgen şo Hanlıknı Tah şaharı Cüngutayda bolgan.Şonna Nadir Şahnı asgerlerine güçlü kuyde garşılık
bildirgen.Ahmat Han Mehtulini yolbaşçılığı tübünne  şo hanlıkda ganlı yabuşuv  yürülgen.Şo yabuşuvda Nadir-Şahnı asgerleri tüp bolgan.Mehtu-
li  Hanlıkta yaşaygan adamlar Nadir Şahnı altının va atnı üstüne salagan
Altın yerin çığarıp algan
        Nadir Şahnı asgerlerine garşı  yabuşuvda şo yabuşuvlaga yolbaşçılık
etüv özünü golunna bolganbaş kumandannı hakkınnagı masalada yangı-
lışlar yiberilgen.Dağıstannı Tarihi değen va özge kitaplarda Surhay Han
Gazigumuklu,Ahmat Han Gaydaklını atları ,Surhay Hannı ulanları va özge-
lerini atları esgirile şo kitaplarda Ahmat Hannı atı esgirilmege sama esgirilmey.Barı da ullu yabuşuvlarda ayrı ayrı bölükleni gumandanı va dav
güçlege umumi kuyde yolbaşçılık etmek içün başgumandan bola.
Nadir -Şahnı asgerlerine garşı yabuşuvlanı aldınna Töben Cüngatayda Avarlı  Han va Surhay Han Gazigumuklunu ulanları gelgen şo zamanna
Surhay Han Gazigumuklu Nadir Şahka yesir bolgan.Dağıstannı tarihinne lap ullu yabuşuvga yolbaşçılık etmege bacargan baş kumandannı hakkınna  masala götterilgen.Cıyılganlar Ahmat Hannı göstertgen.Şo zamanna  goççak davçu ,sınavlu asgerbaşçı hisaplana bolgan.Dağıstan-
nı Nadir Şahnı Asgerlerine garşı yabuşkan barıda savutlu guçleri Ahmat
Han Mehtulige tabii bolgan.Barı da dav harakatlarda ol başçılık etgen.
        Dağıstanlılanı Nadir-Şahnı asgerlerine garşı birinçi ullu yabuşuvu
Mehtuli Hanlıknı toprağınna Aymaki Gaga da ötgerilgen .Mehtuli Hanlıkda
yaşaygan adamlar şonna aslu dav guç hisaplana.Yabuşuv Ahmat Hannı asgerlerini Lutf-Alihannı asgerlerine habarsız kuyda çapkını bulan başlay.
      Dav harakatlarda bacaruvlu küyde yolbaşçılık etivünü naticasınna Ahmat Han  onu 20 ming adam bulangı asgerlerini avadan payın gırmaga bacargan.Şonna NadiŞahnı tanıvlu Albayı -Haydarbekni yakşı savutlagan
va sınavlu asgerida bolgan.Haydarbekni asgerine garşı yabuşuvda  da
Ahmat Han tolu kuyde üstun gelgen.Haydarbekni 4 ming davçusunnan
yangız 500 adam tügül galmagan.Calalbekde barıda 500 davçusunu tas etgen.16 tonnan kop gulleler Ahmat Hannı goluna geçken.Yazılagan asarlarda halige yerli Aymaki gagada bolgan yabuşuvlaga layıklı gıymat berilmegen.Dokumanlar şahatlık etegeni yimik Aymaki gagada Nadir-Şahnı asgerlerini saylangan grubu bulan lap güçlu yabuşuv ötgerilgen.
Dağıstanlılanı şo yabuşuvdagı üstünlüğünü bek ullu ahamiyatı bolgan.
Şonnan song Şahnı tüp bolgan asgerleri es tapmaga bolmagan gelecakta ullu yabuşuvlar ötgermege bacarmaygan daracasına yetişgen
Nadir-Şah özünü barıda güçlerin cıyıp öç almaga hazirlengen .Andalalnı
toprağınna dav harakatlar Şahnı asgerlerini sorgat,megeb,Oboh va Çoh tagı çapkınları bulan başlagan.
        Andalalda barı da dav harakatlaga başgumandanlık Ahmat Han Mehtuli etgen .Başlap ol Obarana içün tiyişli çaralar görgen,tav şartlarda
dav harakatlanı ötgerivnü yangı gaydaların hazirlegen.Şo gaydalar Nadir-
Şahnı asgerleri içün haparsız gaydalar hisaplangan.Kobüsü dav harakatlanı ortakçısı hisapta ,Ahmat Han Düşmannı tilindegı işlege de
yakşı ahammıyat bergen.Dokumanlanı birisinne aytılagan kuyde ,Nadir
Şahnı askerlerini tılınna yıruv işler ötgeregen Lezgiler,Tabasarenlar,Hay-
daklılar özleni iş görüvlerin Başdavçu Ahmat Han bulan razileşe bolgan.
Andalalda bir birine garşı eki albay savlay dünyaga tanuvlu Nadir-Şah va
Ahmat Han Mehtuli toktagan.Ahırınçı yabuşuv erten tez başlagan Şomagı
yerler bulan yakşı tanış Dağıstanlılar Şahnı askerleri cıyılgan tüzlüklege
tavlanı betlerinnen taba ullu taşlanı dögeretip adamlanı,atlanı golga ala bolgan.Yabuşuv 5 gün davam etgen.Nadir Şah ne etipde  üstünlükge yetişmege gast etken va yabuşuvga özünü barıda artta turan askerlerin
salgan.Barıda gastlarına garamaylı Nadir Şah bir yutta sama üstünlük almaga bolmagan.Ahmat Han şonnagı barıda guçlerin cıygan düşman bulan ahırınçı yabuşuvga tüşgen va ullu üstünlükge yetişgen.
        Bek goççak hasiyatlı Ahmat Han dav staratejisi yakdan  özünü Nadir
ese hıylı örde ekenin  göstertgen.İranna busa Nadir Şahnı Hannibal Alek-
sandr,Makadon jul sezar bulan tengleştire bolgan şo ullu albay Nadir Şah
40 yılnı içinne özünü  düşmanlarınnan  bir zamanna şolay tüp bolmagan dep yazgan İranlı tarihçi Sarladvar.
       Ahmat Han  Nadir Şahtan birinçiley üstün gelgen ,Nadir Şah bir zamanna tüp bolmagan degen pikürnü yok etgen.Goççak Ahmat Han
dep at berilgen Maktavlu gumandan Ahmat Han Mehtuli atın daimlege tarık.Dağıstannı halklarını  vatandaş davnu ullu igiti hisapta,İrannı şahı
Nadirni Maktalagan Asgerlerini dagıtuvnu guruvçusu va yolbaşçısı hisapta,özünü tahşaharı bolgan Cüngatayda Ahmat-Han Mehtulige balbal
salmaga gerek dep oylaybız.
                                                          Abdulhakim Haciev
Bilinmeyen bazı sözcükler:
Yabuşuv:Kavga .döğüş
Kuy: şekil ,biçim
Yurt: köy
Tahşahar:Başkent
Tüp bolmak:yenilgiye uğramak
Yolbaşçı:Lider
Esgermek:Anımsamak,anmak
Dav:Savaş
Lap:En    Lap ullu:En büyük
Çapkın:Saldırı,akın,hücüm
Davçu:Savaşçı
Halige yerli:Şimdiye kadar
Ötgermek:Yüceltmek
Tıl:idare
Yıruv:hizmetli
Savlay:Bütün.tüm
Goççak :kahraman
Balbal:Anıt



 NUH-BİKE HANIM:Targu hanedanlığı Şamhallarından II.Mehtinin Mehtuli Hasan Hanın Kızı Prensesten doğan kızıdır.Kendisi Mehtuli Hanı Ahmat Han ile evliydi.Bu evlilikten Hasan Han,İbrahim Han,Raşit Han isimli, üç oğlu ve Ümmü-Küsüm isimli bir kızı oldu.Kızı Ümmü-Küsüm Biyke dayısı olan Şamhal Abu-Müslim Hanın oğlu son Dağıs-
tan-Kumuk Şamhalı Şamsüddin Han ile evliydi.Bu evlilikten Mehti isimli bir oğulları ,Saltanat ve Cahbat isimli iki kızları oldu.Ancak 1867
de Kumuk Hanedanlığının Ruslar tarafından ortadan kaldırılmasıyla Şamsuddün Han yetkilerini bırakmak zorunda kaldı.1874 vefat etti.Oğlu Mehti ise 19 yaşında 1884 de İsviçrede rahatsızlanarak öldü.
 Saltanat Hanım ise II.Katerina tarafından sarayda yetiştirilerek vaftiz 
edildi ve Ekaterina Nikalaevna ismini aldı.Cahbat Hanım ise Sulak Bölgesi Prens ailelerinden olan Kazanalipov sülalesinden Aseldar Bey ile evlendi ve kocasıyla beraber bolşevik ihtilalinden sonra 1920 de Osmanlı Türkiyesine göçetti Biga-Doğancı köyünde buraya daha önce göç eden Hanedanlık ailesinden Raşit Han Usumi ailesiyle yaşadı.
       Ahmat Han Mehtuli1843 te vefat ettiği zaman Nuh Bike Hanım
Hanedanlığın Başına geçti fakat Şeyh Şamilin Kadından Hanedan ol-
maz anlayışına direndi ve yoğun baskı altında kalarak Rus Çarların-
dan yardım istedi bunun üzerine Şamilin adamlarınca düzenlenen sal-
dırı sonucunda başı kesilerek katledildi.
                       MEHTULİ   HANLIĞININ  ORTAYA  ÇIKIŞI
1867  Kumuk Hanedanlığı olan Targu  yönetim biriminin ortadan kaldırılmasından 200 yıl önce Targu feodal yapısı içinden yani XVII.yy.
da çıkan Mehti ailesine mensup kişilerin lideri konumunda olan Mehti
ulu yada Mehtulla isimli kişinin önderliğinde kurulan Kumuk ve Avarlar
dan oluşan bir feodal yönetim biçimiydi.Başkent olarak Cüngutay köyünü seçen aile burada XVII.yy. dan itibaren yönetim birimini oluş-
turdu.Dökumanlara göre XVI.yy. ikinci yarısında gelecekteki Mehtuli
Hanlığına Şamhal neslinden büyük bir göç oluştu.1598 yılında Terek bölgesi savaşçıları Cüngateyi mesken tuttular.Bu savaşçılar Surhay
Hanın atlı süvarileriydi.Surhay Han ,komşu Dörgeli köyünün Krım Şamhalı olan Mehti nin yeğeniydi.Kaka şurada ise Şamhalın yeğenlerinden Prens Sultan yöneticiydi.Arkuşada ise Kazi Özden şamhalları bulunuyordu.1580 deki dökumanlara göre Krım Şamhal ,Şavhal Elim-Sultan ile iki kardeş çocuklarıydı.Türk Diplomatik dökümanlarında ise Buynak Prensi Mehmet Handan söz
ediliyor.1598 yılındaki dökümanlarda yine Mehtulla Krım Şavhalın oğluydu.Bu yüzden bu kişiye Kara Mehti veya Muhteşem Mehti adı verildi.
          Kara Mehti Rus-Kumuk  diplomatik yazışmalarda (1626-1631-)
görülüyor .Bu arada Eldar Şavhal Tarkovski Mehti mirzanın kendi amcası olduğu kendisinin Mehti sülalesi çucuklarından ve özdenlerden olduğunu Rus Çarına ifade etmişti.1659 daki dökumanlarda Terek bölgesi savaşçılarının Cüngutay yönetimi Krım-Şavhal  Mehtilerin çocukları olduğu ifade ediliyor ve buradaki bu Hanlığa Mehtuli Hanlığı denilmiştir.XVII.yy.da yönetim Kara Mehtinin oğlunu eline geçti.Bu yönetici Krım-Şavhal Mehti Ahmat Hanın oğlu
Han Murza idi.Terek Bölgesi savaşçılarının yazdıklarına göre Ahmat-Han-Mirza Endirey Köyünde (kazanalplerin yaşadığı)Gürcü topraklarına kadar yönetimi ellerine almışlardı.Bu bölgede Ahmat -Han bütün Rus halkını ve Kazak ve Mehtuli halkını yönetimi altında tutuyordu.Bu durumda Mehtuli Hanlığı Krım-Şavhal-Elim-Sultan(mehmet) ve onun oğluMehti ile başlar
1-ELİM-SULTAN(MEHMET)KRIM-ŞAVHAL:1580 yılında Targudaki
Kumuk Tahtında hak iddia etti.Bu dönemdeki tarihçilerin bildirdiklerine
göre Şavhal ve Yardımcısının Kumuk topraklarının yarısını elinde tuta-
bilmesi için uluslararası boyutta savaş ordusu vardı.Ona Kuzey-Kafkas Hakimlerinden biri olma sıfatının yanı sıra büyük amir ünvanıda verildi.1581-1586 yıllarında Türk Sultanı ona birleşme ve iş-
birliği önerisiyle yöneliyordu.Elim Sultanın oğlu ise Kara-Mehti idi.
2-KARA MEHTİ:Kara  Mehti 1590 yılının ilk yarısında tarih arenasında
görünmeye başlıyor.1598 yılında o Dörgeli yöneticisiydi.17 yy. başlarında sınırlarını ve kendi yönetimini Kumuk-Avar sınırlarından Dargi nüfusunun yoğun olduğu Dağıstanın dağlık bölgelerini kapsayacak şekilde yaygınlaştırmayı başardı.1614 te Targuda prenslerin Mehtuli prens adı altındaki gelişlerine katıldı ve ayrıca Şamhalın ve Avarlı Nutsalın mektuplarında adı geçmeye başladı.Sonunda Kara mehti bütün olasılıkları göz önüne alarak dağlı nüfüs arasındaki otoritesini sakin bir şekilde sağlamlaştırarak Avar Hanedanlığı için tehlike oluşturmaya başladı.Bu durum karşısında Avar Hanı Nutsal Eldar Şavhal Tarkovskiye onun durdurulması için bir rica mektubu yazdı.Kara Mehti kendi soyunun hanedanlığı içinde 1867 ye kadar ismi unutulmadı.Kara Mehti gelecekteki komşuluk ilişkilerini de karakterize eden bir kişiydi bu yüzden dağlı kavimleri himayesine alarak onları diğer komşularından gelecek olan akınlara karşı koruma görevinide üstlenmişti.
       Bilgilere göre Kara Mehti komşuları olan bazı küçük beylikler tarafından kendilerinin korunması için davet edilen bir kişiydi.Bu köyler sonradan acilen Kara Mehtinin himayesine girdiler bunların sayısı onbir köydü.
       Hiç şüphesiz Mehtüli Hanlığının evlilikler nedeniyle Avar Hanlığı ile büyük bir yakınlığı vardı.Ama esas olarak bu hanlık Kumuk ailesi
olan Krım Şavhallardan çıkmıştır.Krım Şavhal Şamhal yardumcısı de-
mektir.Kara Mehtinin iki oğlu vardı Ahmat Han ve Amanullah Bek.Bir-
de Eldar Şamhalın yeğeni olan Çopan ile evli bir kızı vardı.Çopan ise
Gerey Şamhalın oğlu idi.Bundan başka Cüngateydeki Mehtuli dokumanlarına göre ise sözde  Karamehtinin tek varisi olan oğlu Ali
Han Kara Mehti öldükten sonra türlü entrikalarla akrabası Ahmat Han
Hacı tarafından daha küçük yaşlarda Türkiyeye gönderildi.Ali Hanın iş
leri burada iyi gitti .Sultanın yanında eğitildi ve yetiştirildi.Ali Han Dağıstana döndükten sonra babasının mirasını eline aldı.Ölümünden
sonra Şahnazar isimli bir oğlu kaldı.
 AHMAT  HAN  I.Kara Mehtinin büyük oğlu Ahmat Han 1637 de   tarih sahnesinde görüldü.Ahmat Han Mehti oğlu olarak Kumuk    ismiyle tanındı .1638-1640 yılları arasında Mehtuli amiri olarak Endrey amirleriyle beraber Terekteki Kazak güçlerine katıldı.Ahmat Hanın birçok nesli oldu bunlardan Zavzan 1659 tarihinde Terki şehrine amanat olarak verildi.1676-1678 ve daha sonra 1680-1686 yıllarında amanat olarak bu şehirde bulundu ve son gidişinde Terki özdenlerinin yanında kaldı 1691 de vebadan orada öldü.Ahmat Hanın diğer iki oğlu Mehti ve Mirza bek idi.bunlarda 1659 tarihli dökumanlarda yer alıyor ve devletin maaşlı görevlileri idiler.Diğer meşhur oğulları Sultan-Ahmat ve Muhammat idi.
MEHTİ II AHMAT HAN OĞLU:Dökümanlara göre XX .40 larda ortaya çıktı.Bir Lak köyü olan Tabahlu da amir idi.1730 yıllarında Cüngutey amiri Alibek isimli bir oğlu vardı. 
PİR MUHAMMAT AHMAT HAN OĞLU: Paravul köyünün amiriydi.Görünüş olarak  temiz kalpli oluşundan dolayı halk kendisine  nurlu anlamına gelen PİR  ünvanını taktı.Sufi olan IV.Muhammed Gerey Hanın öğrencisiydi.Kırım Hanı olan Gerey Han kendisini sarayına davet etti ve orada Sufi kardeşliği adı altında cemaatini oluşturdular.Ayrıca yine Gerey Han tarafından Çerkesler Ülkesinin  Sufilik alanında en yetkin kişisi olarak  görevlendirildi.Kendisi Evliya Çelebi ile karşılaştı ve ondan çeşitli bilgiler aldı ve alimlik konusunda uzmanlaştı.Targu Şamhallarında  Surhay Han ili iyi ilşkiler kurarak onun takdirini kazandı.Şamhal Surhay Tarkovs ki ona Garabudak kent bölgesinden bir toprak parçası vererek adına Pirbay-Piravul dedi.Kırım Hanlığının merkezi Bahçesaray idi.Burada Muhammed Gerey Han medresesini açmış olduğundan Dağıstandan ve diğer bölgelerden öğrenciler geliyordu.Muhammet Han Kumukların arasında en başarılı öğrenciydi.
        Pir-Muhammadin çocukları tarihte ünlenmiş olarak "Pir Muhammed Çocukları" olarak adlandırıldılar.1732 yılında Dağlı yönetimdeki Çocukları,Mehti,Sultan,Mahmud idiler.Onların tümü Paravul köyünde yaşadılar.1762 bu nesilden Paravul Köyünün yöneticisi "Pari Mamet " tarih sahnesinde Amir olarak görülüyor ve onun ismi Paravul Kabristanlığındaki mezar taşında zikrediliyor.
MEHTİ III.(Pir Mametun oğlu):1732 yılındaki dökumanlarda onun Dörgeli amiri olduğu belirtiliyor.Mektuplarda Bu Mehtiden ,Sultanların en büyüğü,Mehti Emirliğinin büyük amiri,Pir Muhammed oğlu,Sultanlar Sultanı Mehdi Bek gibi ulu isimlerle anılıyor.Rus Çarlarıyla her türlü savaşa karşı çıkıyor ve iyi bir amir olduğu aldığı eğitim sayesinde pekiştiriliyor.Paravul Kabristanlığında Arapça yazılmış olan "Muhammed Pari Binu Mahti"1860 tarihli bir Mezar taşı bulunuyor.Mehti Hanın Uma-Han ve Aydemir isimlerinde iki oğlu olduğu görülüyor.
 AHMAT HAN  II(UMA HAN OĞLU):Mehtuli yönetiminin değerli amiri Ahmat Han 1741 yılında tarih sahnesinde görülüyor.Onun 1735 ten itibaren yönetimde olduğu XIX yy daki Mehtuli dokumanların
da belirtiliyor.Özelliklede XVIII yy daki bilgilere göre oğlu Uma ve küçük kardeşi Ali-Sultan Cungutayli bu bilgiler arasında.Buarada görüldüğüne göre kronolojik sıraya göre Kara Mehti Hanın soyundan en büyük olan kardeş çocukları yönetimi ellerinde tutmuşlardır.XVIII yy .sonlarında Ali-Sultan ve Haci-Ahmat Hanın bir yandan Mehti Bek in ,Diğer yandan  Ahmat Hanın ve Uma Hanın çocukları olduğu konusunda terreddütler var.Bu dönemlerde unutulmaması gereken şey Hanların Baba isimleriyle değil Nesil veya soydan kalma isimleriyle anılmalarıdır.Bu Ahmat Han Dağıstan tarihinde önemli olan bir Handır.Nadir Şahla yapılan Andalal bölgesi meydan muharebesinde İran saldırıları karşısındaki direnciyle ve üstünlüğüyle ün salıyor.Andalal savaşından sonra Ahmat Han davet üzerine Kars ve oradanda İstanbula geçerek Osmanlı sultanı Sultan Mahmut(1730-1754)tarafından kabul ediliyor.Ona Beyler beyi ünvanı ve Generallik rütbesi veriliyor.O zamanlar Dağıstan ile Osmanlı arasındaki ilişkiler sebebiyle Şamhal soyundan gelen bazı kişilerin Osmanlı saraylarında eğitilerek Dağıstana tekrar geri gittikleri konusunda güçlü deliller bulunmaktadır.  Ayrıca Adil-Gerayın oğlu Hasbulatta Osmanlıların kararı sonucu Osmanlı sarayında yetişti.O Osmanlıların yardımıyla Krım Şavhal Konumuna yükseldi Kardeşi Saadat -Geray ise Şamhal Yardımcısı oldu.O zamanlarda  Ahmat Hanın  yakın akrabalarından biri Osmanlı Sarayında kalarak üst yöneticiler arasında yerini aldı.Ahmat Han tarihçi Reyneggs göre 200 adamıyla Osmanlıya göç etti ve Ailesinden geride kalanları ise Ahaltsihedeki yeni sarayında bıraktı.Osmanlı Ordusunda Süleyman Paşanın emrinde görev aldılar.
MAHTİ IV.AHMAT HAN OĞLU:XVIII yy. da 40 yılların sonlarında Bakihanov  onun bütün Dağıstanın valisi olduğu görüşünü ileri sürüyor.Etnik olarak Avar olmayan ama Avarların üzerinde hakimiyetini kuran diğer bir görüşe göre ise moğol kökenli cünguteyi başkent edinmiş moğol kökenli bir amir idi.
ALİ -SULTAN MEHTİ OĞLU:1773 yılında Mehtuli Hanlığı yönetiminde görülüyor. O Targu Şamhallarının akrabasıydı.Ava düşkünlüğü ile bilinirdi.Kendisine ait nehir kenarlarından Kızılyar bölgesine kadar olan bölgede ava çıkardı.Bakihan ,Ali-Sultanın Muhammedhasanhanın daveti üzerine Azerbaycandaki  Ahsu baskınına katılıyor.Derbent Hanedanı Fetali Han ve Mehti Hanın birleşik güçleri karşısında ağır bir yenilgiye uğruyorlar,diye yazıyor.onu Mehti Hanın koruyuculuğu özgür kalmasını sağlıyor ve Mehti Hanın kızıyla evleniyor. Ali-Sultan Kafkasyanın politik gelişmesinde aktif bir rol oynadı.1784 sonbaha-
 rında Gürcü kralı Irakli Ruslar ile beraber Gence üzerine bir sindirme harekatı düzenledi.Ancak Genceliler bu durumu önceden gördüler.Kumukların Cungutaydeki Amiri Ali-Sultan Gürcü  Çarı İraklı
ile düşman gibiydiler.Ali-Sultan Gencelilerin ricasını kabul ederek Dağıstanlılarla beraber onların yanında yer aldı.1785 yılında 11 bin Dağıstanlı ile beraber ve Umma-Han Avarlı ile beraber Alazani Nehri kıyısına geldi.Nehri geçerek bütün Gürcü güçlerini kırıp geçirdi.  
     Ünlü bir Türk tarihçisi ise Ali-Sultanın Avar Hanı Umma-Han,Akuşinski Kadısı ve kardeşi ayrıca 20 bin kişilik ordusuyla Gürcistana girdiğini Tiflisi işgal ettiğini Gümüşhane kalesini sonrada Loriyi aldığını geriye dönerek adadaki Akça-Kaleyi ele geçirdiğini yazıyor.Ayrıca o 12 bin kişilik ordusuyla Türk Sultanının hizmetinde Çıldır savaşına katıldı.1787 deki bilgilere göre Ali-Sultan ve Omar-Han Avarlı gayet sadakatli kişilerdi.1795 te İran Şahı Ağa Muhammed Han
Dağıstan üzerine yıkıcı bir saldırıda bulundu.Bunun üzerine Ali-Sultan
Şavhal Tarkovski,Kaytak usumisi ve Tabasaran Kadısı birleşerek Kuri nehri kenarında Ağa Muhammed Han ile meydan savaşına başlayarak onun ordusunu yendiler.1803 yılı başlarında Ali-Sultan Avarlı Omar-Han ile  İraklının oğlu olan Gürcü Prensi Bagdata karşı bir sefer düzenlediler.Bu durumda Gürcü ordusuyla Rus komutan Lazarev ve Golyakovun orduları birleşmiş idiler.Meydan savaşı Omar Hanın ölümüyle sona erdi.1796 yılındaki Rusların Derbente yaptıkları seferde Ali-Sultan Rusların hakimiyetini tanımak zorunda kaldı ve onlara sadak gösterdi.Rusların 1796 yılında İran üzerine düzenledikleri seferde bütün şartları Ruslara sağladı.
    Ali-Sultan 1807 yılında vefat etti.O  Avar Hanı Muhammed Nutsalın Kızkardeşi Kıstaman hanım ile evliydi.Mehti Şavhal Tarkovskiyle Evli olan bir kızı vardı.Oğulları ise:Sultan-Ahmat Han(gelecekte Avar Amiri) Hasan Han ,Ali Sultanın ölümünden sonra 1809 da Mehtuli Hanı oldu.Ali Sultanın diğer çocukları:Muhammad 1830 da öldü,Umma 1797 de, Huseyn-Han 1799 da öldü.
HACİ AHMAT HAN MEHTİ OĞLU:Bu isimle 1796 yılında tarih sahnesinde görülüyor.Tihanov onun hakkında ,Cungutayli Ali-Sultan ve kardeşi Aci Ahmat Han bütün yetkileri ellerinde topladıkları hatta suçlulara ölüm cezası bile verdiklerini yazıyor.İçerdeki kanunların oluşturulması konusunda oldukçe yetkin ve sert tavırlar içindeydiler.Bu dönemde Haci Ahmat Han Yukarı Cungutayda yaşadı.
Onun büyük kardeşi Ali-Sultan ile ilişkileri 1867 deki yazılan halk bilgilerine dayanıyor.Hanlığın kanunlarına göre yönetim yaşlı kardeş ali sultana geçmesi gerekiyordu.Ama o kendisinde olan 4 köyü ayırarak küçük kardeşi Haci Ahmat Hana verdi bunu yaparkende hiç bir zaman yöneticilikten kaçmak gibi bir düşüncesi yoktu.Tarihçilerden Yakob Reynegg Ahmat Hanın Kazi Kumuk Hanlığının ayrılma döneminde çok kötü bir durum içinde olduğunu ileri sürüyor.14 köy ve tiaret merkezi olan Dörgeliden başka hiç bir şeyleri yoktu.Şanssızlıklar ardı ardınaydı.Yaptığı evliliklerden çocuğu olmamaış buda eşleri ve arkadaşları arasında alay konusu olmuştu.Bütün sahip olduğu her şeyi Ali sultana satarak ayrıca eşlerinide bırakarak 200 kişilik aile efradınıda danışmanlarıyla beraber Koska yada Ahalitsedeki(Yeni Saray) a gönderdi.Kendiside Osmanlı Paşası olan Süleyman paşanın emrindeki orduda görev aldı.
Haci Ahmat Han 1802/04 te vefat etti.
HASAN HAN 1.(Ali Sultanoğlu):1809 yılında Cungataydeki Yönetimi eline aldı babası Ali Sultanın ölümünden sonra Hanlığın başına geçti ve 1818 e kadar Hanlığı yönetti.1818 yılında anti kolonist bir ayaklanma başlattı.General Ermeloğun kılıçları ve ateşleriyle düştü.Mehtuli Hanlığı ebedi olarak bağımsızlığını kaybetmiş oldu.
     Hasan Han Avaristandaki kardeşi Sultan Ahmatın yanına dağlara kapanmaya mecbur edildi.Çarın Kafkasyadaki temsilcisi Ermelov  olaylara sebep olarak Hasan Hanı işaret etti.Onu isyanda sessiz kalmakla suçladı.Kafkas tarihçisi V.A.Potto Hasan Hanın genç bir adam olmadığını Ruslar  sert nefret edenleri ayırteden ve bunu birey olarak halkı için kullanan bir kişi olarak yazıyor.
      Hasan Han Kaytak yöneticisi Alihan Usuminin kız kardeşi ile evliydi ve Haci Ahmat Han ve Ali-Sultan isimli iki oğlu vardı.Çocuklarının ismlerini akrabalarının devamını sağlamak için vermişti.Ali-Sultandan itibaren Kayın biraderlerin Mehtulinski hanlığı içinde kökler derinleşmiş oldu.Bunların tümü Kayahuladaki Aliyev-Sultanov soyundandırlar.Hasan Han 1818/1819 yılında öldü.Aynı yıl onun ünlü eşi Kaytak prensesi Bala-Bike Usumi de öldü.
SULTAN AHMAT HAN(Ali Sultanoğlu)Mehtuli Amiriyken Paravul köyüne sahip oldu.1867 deki dökümanlarda  Avar Hakimi  Omar Hanın ölümüyle berabar oranın yönetici sınıfından olan erkek nesli kesilmiş oldu.Omar Han Gürcistana yaptığı sefer esnasında öldürülmüştü.O zaman Omar Hanın tek kızı olan Pahu-Bike  Ali Sultanın ikinci oğlu Sultan Ahmat ile evliydi.Avarların ricası üzerine Omar Hanın dul eşi Gihili-Bike Sultan Ahmatı Avar Hanı olarak kabul edecekti. O dönemde o Avar Hanı oldu.Omar Hanın ölümünden sonra iki dul kaldı.Kistaman(Pahu-Bikenin annesi) ve Gihili-Bike ki Sultan Ahmatı Avar Hanı olarak kabul etti ve ilerki bir dönemde onunla nikahlandı.
        Sultan Ahmat renkli bir kişiliğe sahipti19.yyılın 20 lerinde Rus-Kafkas savaşında ortaya çıkıyor.Ermelov yazdığı yazılarda onun  Tümgeneral olabilmesi için ant içerek Çarın hakimiyeti altına girdiğini yazıyor.Buynaklı Umalat Bek ile arkadaştılar o Targu Şamhallarının akrabası ve damadı idi ki kızı Sultanat Bikeyi onlara gelin vermeyi taahhut etmişti. Sultan Ahmat kızkardeşiyle evli olan Targu Şamhalı Mehti ile  düşmanca ilişkiler içindeydi.Ali-Sultan 1802-04 te onları barıştırmayı denedi ve onlar birbirlerine Hanlık huzurunda dost kalacaklarına ant içtiler.Rus generallarinden Skalon Çağdaş bir Han olan Ahmat Hanın idaresi altındaki Avarların gayet memnun olduklarını yazmaktadır.Ahmat Han kesin olarak 1803-1807 yıllarında ant içerek Rus hakimiyetini tanıdı ve kendisine Tümgenerallik rütbesi adaylığı verildi.
       Sultan Ahmat Hanın Pahu-Bikeden  Abu-Sultan,Nutsal  Umahan ,Bulaç isimli  dört çocuğu oldu son ikisi Hamzat Bekin müritlerince 1834 öldürüldü.Kızı Sultanat Bike ise Targu Şamhalı Abu Müslim Han ile evliydi.Ahmat Han 1826 te öldü.
 AHMED HAN III(Hasan Ulu Mehtulinskiy) 1824-1843 yıllarında yöneticiydi.Askerlik hizmetine 1831 de Peterburgdaki Gusarskiy Muhafız birliği alayında bölük komutanı olarak başladı.1836 yılında ona Avar Hanedanı ünvanı verilmiş oldu.
 1824 yılında Mehti Şamhal Tarkoskinin Ermelovdan ricası üzerine babasının saltanatı kendisine iade edilmiş idi.General onu anlatırken onun gelecekte yönetici olacağını ve Mehtuli Amiri Hasan Hanın oğlu ölünce bu genç adam amcası tarafından (Sultan Ahmad Han) hain olduğu gerekçesiyle götürülmüş ve o da Avaristandan kaçarak bana geldi sukunetlikle hatasının affedilmesini istedi.Babasına ait olan idare onun iştahını kabartmıştı.Kısa süre önce ölen amcasının ölümü onu bu konuda tahrik etmişti.
      Bu genç adamın alicenap bir amir olacağına inanıyoruz onu bağışlıyoruz ve babasına ait köyleri ona geri veriyoruz o da imparatorun uyrukluğunu ant içerek kabul edecektir  diye yazıyordu Ermelov. Diğer bir yazar Şerbaçev 1830 yılında onun gelecekteki karekterini betimlerken , Mehtuli Hanı  Avar Ve Targu Hanları ile birleşik bir yapı oluşturarak akrabalık bağları içinde olduklarını ve bu Hanın kendi halkı arasında büyük itibar sahibi olduğunu ve halkının ona itiat ettiğini anlatıyordu.
     Kurmay Yarbay N.Akolçiniy ise Ahmed Hanı şahsen tanıdığını onu anlatırken onun enerjik kudreti olan bölgenin en iyi yöneticisi sıfatını kullanmaktadır.
Ahmed Han Mehti Şavhal Tarkovskinin ünlü kızı Nuh-Bike Hanım ile evliydi.Bu evlilikten Hasan-Han,İbrahim-Han,Raşit-Han ismli üç erkek ve Ummukusum isimli bir kız çocukları olmuştu.Hasan-Han arşivdeki dökumanlara göre Şahvali Tarkovski ile Senpeterburgtaki Suvari Birliği askeri okulunda Muhafız Subayı olmak için eğitime başlamışlardı.Orada Lermentov ve geleceğin ünlü Maraşali Baryatinski ile sınıf arkadaşıydılar.1833 Hasan-Han Gusarskiy Muhafız birliğinden Çarın emrindeki alayda görev aldı oaradan da Armeyski Alayına gönderildi.1839 da öldü ve Rjev şehrinde toprağa verildi.Ahmed-Han ise 1843 te  öld   Sulak bölgesi Prens ailesinden olan Aseldar bekin eşi Cahbat(Cecey) Hanım Nuh-Bike hanımın ve Ahmed-Hanın kızı Ummukusum den olan kız torunudur .İhtilal sonrası Biga-Doğancı köyünde yaşamış ve orada vefat etmişti.
İBRAHİM -HAN(Ahmed-Hanoğlu Mehtulinski)1855-1859 yılları arasında Kazak alayında Albay rutbesiyle görevliydi.Ahmed-Han ve Nuhbikenin oğludur.1859 da Kafkas ordusu başkumandanı Prens Baryatinskinin talimatıyla Avar Hanlığına tayin edildi.Ancak 1862 de aklını yitirdiği bahanesiyle görevi değiştirildi ve Stavropola görevli olarak gönderildi daha sonra kendisine 4 bin ruble maaş bağlanarak emekli edildi.
  İbrahim -Han Abu-Muslim Han Şamhal Tarkovskinin kızı Rayhanat-bike ile (ölümü.1901)ve Erpeli Amiri Budayın kızı Gihili Hanım ile evliydi.(ölümü.1881).Rayhanat Bikeden Saladin isimli bir oğlu vardı.
RAŞİT-HAN(Ahmed-Hanoğlu Mehtulinski).1859-1867 yılları arasında Grodnenski Alayında üst düzey memur idi.Aynı zamanda Mehtuli Hanı olarak tayin edilmişti.İbrahim Hanın küçük kardeşiydi.1867 yılında Mehtuli Hanlığının ortadan kaldırılmasıyla görevini bırakmak zorunda kaldı.Albay olan amcası Ali-Sultanın kızı Zahidat Bike ile ve ikinci evliliği ise Kazikumuk Hanı Nutsal Hanın kızı Şamay-Bike ile evliydi.
SALADİN-HAN(İbrahim-Hanoğlu Mehtulinski).Son Mehtuli Hanı İbrahim-Hanın Rayhanat -Bikeden olan oğludur.1861 de doğdu.1878 e kadar Dağıstan Süvari ordusunda yetiştirildi.1879 da Hazar denizi çevresinde isyan eden Tekintsevin bastırılmasında gösterdiği başarıdan dolayı kendisi 4. Satanislav madalyasıyla ödüllendirildi.1882 de bölge polis amirliğine 1889 da ise üst düzey askeri komutanlığına yükseltildi.
Saladin-Han 1907 de öldü.Kafirkumuk köyündeki mezarlıkta sevgili annesi Rayhanat -Bikenin yanına gömüldü.
ALİ SULTAN HASAN-HAN OĞLU MEHTULİNSKİ:Ali Sultan 1818 de Dağıstanın Rusyaya birleşimini güçlendirmek içinçok genç yaşta Ermelovun da hata olarak yazılarında anlattığı bir biçimde nenesiyle beraber Rusyaya gönderildi.Arşivdeki dökümanların gösterdiği biçimde askeri eğitim aldığı Rusyada 1818 den 1834 de kadar 16 yıl kaldı.Lermantovla aynı alayda bulundu.Çarın emri üzerine Ali-Sultan Kafkasyada 1838 deki muhalif dağlı hareketlerine karşı katılmayı kabul eden ilk kumandan olarak yerini aldı.Dökümanlardanda anlaşılacağı üzere 1834 de Dağıstana döndü ve kardeşi Ahmat-Handan Kaka-şura köyünüde içine alan bir bölgeyi alarak sahiplendi.Buradada görüldüğü gibi Albay Ali-Sultanın yerli yönetimle ilişkileri özelliklede Şavhal ile Dörgeli,Paravul,Urma köylerinin dağıtımı konusunda gerilim ve hoş olmayan durumlar ortaya çıktı.1843-1847 yılları arasında  bu verilen topraklar nedeniyle düzensizlik ve hoşnutsuzluk en üst düzeye çıktı.Yönetim tarafından Ali-Sultan sürgüne gönderildi.1847-1857 yılları arasında sürgünde yaşadı.Dönüşünde Ailesiyle Kakşura köyünde yaşadı.Dörgeli ve Kakaşuralılardan büyük destek gördü.
      Ali-Sultan ilk evliliğini Cunguteyli Arslan-Bek kızı Pahay-Biyke ile yaptı.Sultan(1846),Mohammed-Han(1859),isimli iki oğlu ve Bikeci(1843),Zahidat(1853)isimli kızları oldu.İlk eşinin ölümünden sonra Kakaşuralı Çanka Haydar Bekin kızı Totukum Hanım ile evlendi.Hüseyin-Bek(1865),isimli oğlu,Gilen Hanum(1864),Rayhanat(1866)isimli kızları oldu.Ayrı-
ca Ali-Sultanın birkaç çanka çocuklarıda vardı.Sonraları Karabudahkent,Kuhulay-Torkalide yaşadı son yıllarında ise Temir Han Şurada yaşadı.
1870 de Ali-Sultan öldü.Mezar Taşına şu cümlelerin yazılmasını vasiyet etti;Mehtuli Prens Soyundan Ali-
Sultan öldü.Bir Albay olarak kendi dönemini dürüstçe yaşadı.İnançlı ve doğru bir şekilde vatanına hizmet etti.Muhafız Subaylık görevini ,Hayat,Ülke,Onur felsefesini izleyerek yerine getirdi.Kıyasıya dağlarda döğüştü.Kaderi ona merhamet gösterdi.Dalgalı bir ruhu sayesinde köleciliği ve yaltaklığı kabul etmedi.Kimseye iyilikten başka hiçbir kötülük yaratmadı ve onun isteğide buydu.
MUHAMMED-HAN ALİ-SULTANOĞLU;Ali-Sultanın oğluydu.Kakaşura Beklerindendi.1865-1870 yılları arasında 81.nci Apşeron alayında güvenlik olarak daha sonrada Dğıstandaki Polis gücünde çalıştı.Ali-Sultan isminde bir oğlu vardı.
ALİ-SULTAN MUHAMMED -HANOĞLU;Ali-Sultan Cungutay beklerinden Arslangerayın kızı Ajam ile evliydi.ve cüngutayde yaşadı.İhtilal öncesi evini ailesiyle beraber Cüngutaye taşıdı.İhtilalden sonra Ali-Sultan Hanedanlık ailesi Tarkovskilerle beraber yurtdışına çıktı.İran,Türkiye ve Polonyada yaşadı.Kuzey Kafkaslı göçmenlerle oluşturdukları derneklerde çalıştı,Kafkas Dağlıları,Ülkemiz gibi dergilerde makaleler yazdı bu dergiler Türk-Rus dillerinde çıkıyordu.Üç oğlu vardı,Mohammed-Han,Umuhan,Bekmurzu.
     Mohammed-Han Mehtulinski1919 yılında Dağıstan Suvari birliğinde görevliydi.1919 çar adına savaşırken öldü.Umuhan ekonomi alanında eğitim görerek politikadan uzak yaşadı.1920-1930 yılları arasında grozneftte çalıştı.kızı ajam orda dünyaya geldi.Abumüslim Apaşeyev ile yakın dostlukları biliniyordu.1939 yılıda  vatan hainliği ile yargılandı ve 8 yıla mahkum edildi Rusyanın Orlovskaya bölgesine gönderildi.Cezasını çektikten sonra kurşuna dizilerek idam edildi.Bekmurza Ali-Sultanın küçük oğluDağıstan savaş diktatörü Nuhbek Tarkovskinin subaylarındanda sovyet egemenliğinden sonra Nuhbek ile beraber İrana ve sonra Türkiyeye göç etti.
Nuhbekin İran şahı Şahriza pehlevinin kızkardeş Gülruh Hanımdan olan kızı Sultanete aşıktı.Mehtuli Hanlık Evinde temizkan Beklerden başka Gebek soylu bayanlardan doğan çanka çocuklarda vardı.Bu çocuklar büyük,küçük Cünguteyde,Kakaşurada,kara-
budahkentte akkentte ,Çohluda yaşıyorlardı.
BİNBAŞI ŞİHŞA-BEK TAYMAZHANOĞLU(1812-1865)Mehtuli Hanlık Yönetiminin Çanka Beklerinden
idi.Sicilinde gösterildiği üzere 1841-1859 yılları arasında Mehtuli Hanlığı atlı birliği komutanıydı.1834 yılında General Kuluki-Fon-Klugenue nin hizmetinde bulundu.Dağıstandaki alayda görev alarak muhalif dağlı hareketlerinin bastırılmasında önemli rol oynadı.1834 te 8-30 kasımda Gatsal köyünü işgal ederek Hamzat Bek ve yandaşlarını sığınaklarında kıstırdı.18 kasım 1838 de Kuban bölgesi ayaklanmasını bastırdı.1845 Hacal-Mahi köyü çevresine kanlı bir baskın düzenledi.Savaşlarda gösterdiği başarılar sayesindekendisi 1853-1856 savaşı anısına bronz madalya,Çeçenya ve Dağıstandaki fetihleri için 1857-1859 gümüş madalya ve Kuzey Kafkasyadaki başarıları için kendisine Çarlık Rusyasının altın amblemi ödül olarak verildi.
      Şihşa Bekin iki eşi vardı,birincisi Bogatır Kızı Apay Hanım(1815)ikincisi ,Alihan Kızı Aybala Hanım(1840) dört kızı oldu.Kızlarından Batu Hanım Yüzbaşı Aleskender Alıpkaç ile evliydi ve cüngateyde yaşadılar orada 9 bölgenin özelliklede Majaal avul un
yönetimini elinde tuttular.
Mehtuli Hanlığında görevli A.Navrotskiy Binbaşı Şihşa Beki karekterize ederken ,bizim yönetimimize sadakati sarsılmaz askerlerden biri,yerli halkın üzerinde derin bir etkisi var,çalışkan başarı için gayret gösteren,yardım seven ayrıca düzeni sağlamak için gayret sarfeden bir kişidir diyordu.20 yıl boyunca Mehtuli Hanlığı atlı birliğinin kumandanlığını yapmış muhalif dağlılara karşı mücadelede yer almıştır.
YARBAY ARSLAN-GEREY MEHTİYEV:(1843)1869 yılında askerlik görevine başladı yine aynı yılın ağustos ayında büyük imparatorluğun ordusunda görev aldı1877 Osmanlı-Rus savaşına katıldı.1879 da Ahal-Tekinstkoy bölgesine Türkmenistana yapılan sefere katıldı ve gösterdiği başarılar sayesinde çeşitli madalyalarla ödüllendirildi.1913 yılında 300 yıllık Ramanovlar döneminde ilk olarak Cungateyde yerli dilde ve rusça olarak okul açtı.
HUNKAR MİRZA-BEK YAHYAOĞLU:Çankaydı,1867 yılında Dağıstandaki illegal atlı birliği alayında görev aldı.
HUNKAR HACİ ALİ-SULTAN OĞLU:Muhafız ordu subayıydı 1857 Dağıstandaki Salavat alayında görevliydi .
GEREYİN KARDEŞLERİ,BAMMAT VE ÇOPAN ALİ HALAYOĞLU: Bu üç çanka ahkentte 1867 de yaşadılar.
YÜZBAŞI ALİ-KILIÇ ÇOPANOĞLU:Dağıstan atlı birliğinde göreve başladı1863 te Hunhaz naibiydi.Eşi Pari Hanım Hunhazlı Gimbat Bekin kızıydı.
BAMMAT İHA OĞLU:Mehtuli Hanlığı Çankalarından
idi.Ahmad-Han,Şeyh-Mohammed,Abdul-Mutallim isimli kardeşleri vardı.
KAZAK MİRZA MUHAMMEDOĞLU:Oğulları,Salah-
Bek(1852),Pahruddin-Bek(1864)
ALBÖRÜ SAVAOĞLU:Oğulları,Kasum-Han(1881)
HÜSEYİN-HAN ALİ-SULTAN OĞLU(1866)ve kızı..

 
 
  Bugün 5 ziyaretçi (42 klik) kişi burdaydı!  
 
Bu web sitesi ücretsiz olarak Bedava-Sitem.com ile oluşturulmuştur. Siz de kendi web sitenizi kurmak ister misiniz?
Ücretsiz kaydol