BAGAVUDDİN ASTEMİROF
1898. yılda yaksayda doğdu.Oradaki medresede eğitim gördü.Arkadaşı Zeynelabid Baturmurzayev ile beraber türlü edebiyat eserleriniinceleyerek şiirler yazmaya başladı.1917.de öğretmenlik kurslarına katıldı.O yıllardaki bolşevik etkinliklere katıldı.Dağıstanda sosyalist rejimin kurulmasında aktif rol oynadı. dağıstan yazarlar birliği başkanlığında bulundu. Daha sonra suçlanarak sibiryaya sürüldü.Yirmi yıla yakın sürgünde yaşadı.1967 de öldü.
ALİMPAŞA SALAVATOF: 1901 de Yaksayda doğdu .Babası mezar taşları ustasıydı .Terekli Mektepte medresede okudu.1927 de Baku Eğitim Enstitüsünü bitirdi. Yazdığı kitaplar Kumuk okullarında ders kitapları olarak okutuldu. 2. dünya savaşına katıldı ve savaşta öldü. Eserlerinden bazıları,1.Paça,2. Paça, kızıl partizanlar, Kara saç , Aygazi dir . İsmi Dağıstandaki Kumuk tiyatrosuna verildi.
XV.yy. da yaşamış olan Ummu Kamal eserlerini Osmanlı Türkçesiyle yazmıştır. Yırçı kazak dönemine kadar Osmanlı Türkçesi Kumukların yazı dili olmuştur.
Amanhor-1670-1706
Miskin Halimat XVIII.yy
Kakaşuralı Abdurrahman
Yırçı Kazak 1830-1879
Abusupyan Akayef 1870-1931
gibi yazarlar Kumuk Edebiyatında önemli izler bırakmışlardır.Kumuk bilim adamlarından Hasan Orazayevin Payhamarnı Yolu Bulan adlı eseri 1993 te Mahaçkalada yayınlanmıştır.
Edebiyat ve sanat dergisi olan Tangçolpan(seher yıldızı) 1917 den beri yayınlanmaktadır.Yine bu yıllarda çıkarılmaya başlanan Yoldaş isimli gazete başarıyla hizmette bulunmaya devam etmektedir.
Kumuk edebiyatında Yırlar ,Sarınlar önemli yer tutar,bunlar nesilden nesile aktarılan sözlü yapıtlardır.Kimin tarafından ve ne zaman çıkarıldıkları belli değildir.Sarınlar dörtlüklerden ibarettir ,yırlar ise ağıt şeklindedirler.
İlk Kumuk eserlerini bir arada toplamaya çalışan şair tilmaç Mehmet Osman Efendidir D.1840. Edebi eserlerin en yoğun olarak bulunduğu bölge Hasavyurt-Yaksay bölgesidir.1929 yılına kadar arap alfabesinin kullanıldığı Kumukça 1939dan sonra kril alfabesine geçmiştir.Yine bu dönemlerde Kumukça Kuzey Kafkasyanın resmi dili olmuştur.
İbrahim Kerimov
Mahammat Atabayev
Batruttin mahammatov
Şeyit Hanum Alişeva önemli Kumuk yazarlarındandır.
Akköprü köyünden derlediğim bazı sarınlar.
Gabak arba al arba Ari laplap beri laplap
Ari beri burayım İtburun tavdan it atlap
Seni isbay boyungu Gız men seni göreyim
Süydümne turalayım Hırçın itni guçaklap
Alma terek alaşa Alma terek üymeymi
Men garayım sen aşa Anam meni süymeymi
Al golegin yırtılsın Tavga tarık çaçayık
Meni bulan talaşa İkibizde gaçayık
Hay haylaga haylaga Hay haylaga haylaga
Yüzüm bitti bavlaga Girikettim baylaga
seni ölgenler almas Seni alıkaçayım
Menne goymam savlaga Bizin Biga tavlaga
Gabalayın gara atlas Atang niçik gişidir
yelkenge çaçın batmas Aldın artın saylamay
Seni gorgen ulanlar Sağa gazılgan gabur
Töşeğinne tınç yatmas Uruk salsang boylamay
Atang niçik gişidir Gara ağaçnı tübünne
Yarlımıdır baymıdır Gargalar cıyın ete
Sağa gazılgan gabur Sen esime tüşgenne
Teren midir saymıdır Sansanım gıyın ete
Tavlardan tavlar biyik Sarın ayta söz ayta
Sızgırsam çığar geyik Avrudu yayaklarım
Bir dostum bar bir dostum Sen bolmagan toylarda
Altun surahil yimik Yürümey ayaklarım
Hay horbaday horbaday Sallansada gayırmas
Etekleri torbaday Tüyme cıyar menikin
Şu gıznı mamayları Sallangan yamanmusa
Sallanır at torbaday Kesip taşla senikin
Aytar idim men sağa Otbaşga şerebere
Yanıngnaki bolmasa Kesevlering tebere
Tartar edim çaçıngı Gız sen bulay tüğüldüng
İnçe beling sınmasa Sağa birev til bere
Azbarda ala kuçuk Gelin gelin gelçiçek
Zincir bulan baylangan Geltirgening beş töşek
Men netkenmen bilmeymen İçi tışı bizinki
Gelin maga huylanğan Gayda gelin sizinki
Hey bazık gız bazık gız Hey arık ulan arık ulan
Er almagan yazık gız Yaşı bolmaygan yazık ulan
Tarını başını yer alsın Ala garga aş bolsun
Bazık gıznı er alsın Arık ulanga yaş bolsun
YIRLAR
EKEVNİ YIRI
Agaçlıktan guvaladım ekevni
Tanımadım Yangıyurtlu Bekevni
Men Bekevni urma süysem uradım
Men Bekevge Gurcu bey depturadım
Bekev meni urup saldı artımnan
Yoldaşlarım gızbay boldu gatınnan
Avlanganıng seni sarı sazmıdı
Gırıyıngna yoldaşlarıng azmıdı
Avlanganın seni sarı hummudu
Gırıyıngna yoldaşlarıng gulmudu
BATURNU YIRI
Geçemise yılduzlanı sanayman
Gundüzmüse ok yarama garayman
Azbarlarda biraz çola tapganna
Yaşırtkınlay ustalaga sorayman
Şo yaramnan mağa payda bar mı dep
Batur gulum sağa tiygen ok iken
Sennen ajayınga payda yok iken
Yarık yulduz garşı tuvar aylaga
Yarlı ulanlar yalçı turar baylaga
Vay yarlılık seni üyüng yığılsın
Vay yangızlık seni eşiğin buzulsun
Ogalaga yangız terek ornalgan
Tamurları tavnu taşnı taragan
Yaprakları arşın yaprak bolagan
Butakları gokte yılsuz sanagan
Sağa garap yaş ulanlar tul galgan
Meni aruvüm arüvsen dey avul tolu gızlardan
Boyung uzun gokte uçan gazlardan
Beling inçe çergestaği gızlardan
TOKAT İLİ TURHAL İLÇESİ ÜÇGÖZEN KÖYÜNDEN MAHİR BAY AMCADAN DERLEMİŞ OLDUĞUM İKİ YIRI DA BURADA NEŞRETTİM KENDİSİNE ALLAHTAN RAHMET DİLİYORUM
KUMUKÇA GARGIŞLAR VA AÇUVLU SÖZLER
Allah belangı bersin desem gargış bola
Anangı ana börüler aşasın
Atangı ata börüler aşasın
Yalgan aytagan gursaan yırtılsın
Allahnı gıyını gelmegir gişi
Hasada müyüş baş
Hasada since baş
Tarıksız hucu
Tarıksız zat
İtni gotü yimik zat
İyç zat
Neger tarık zat
Yerni tübüne giriketkir
Beş akça etegen zat tuğül
Taktasız baş
Havluyanı alda baraganı
Gurumsaknı alda baranı
Gahpadan tuvgan gahpa
Gotlek bolmasa gotlek
